Heyvanlar tarixi (Aristotel)
Heyvanlar tarixi (yun. Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν, Ton peri ta zoia historion, "Heyvanlar haqqında sorğular"; lat. Historia Animalium, "Heyvanlar tarixi") — Afinada Platon Akademiyasında təhsil almış qədim yunan filosofu Aristotelin biologiyaya dair əsas mətnlərindən biri. Eradan əvvəl IV əsrdə yazılmışdır. Aristotel özü eradan əvvəl 322-ci ildə vəfat etmişdir.
Ümumi mənzərədə zoologiyanın pioneri hesab edilən əsərdə Aristotel nəyi (heyvanlar haqqında mövcud faktları) araşdırdığını izah etmiş, ardınca niyəni (bu xüsusiyyətlərin səbəblərini) müəyyən etmişdir. Beləliklə, kitabda fəlsəfəni təbii dünyanın bir hissəsinə tətbiq etməyə cəhd edilmişdir. Əsər boyu Aristotel həm fərdlər, həm də qruplar arasında fərqləri müəyyən etməyə çalışmışdır. Bütün üzvlərin eyni fərqləndirici xüsusiyyətlərə malik olduğu müşahidə edilirsə, bu, bir qrupdur. Məsələn, bütün quşların lələkləri, qanadları və dimdiyi var. Quşlar və onların xüsusiyyətləri arasındakı bu əlaqə universal olaraq qəbul edilir.
"Heyvanlar tarixi" əsərində xüsusən də Lesbos adasının ətrafındakı dəniz biologiyası olmaqla çoxlu sayda dəqiq müşahidələr mövcuddur. Buraya rəng dəyişdirmə qabiliyyəti və sperma ötürmə qabiliyyətinə malik caynaqları olan oktapod, analarının bədənində böyüyən dələkimi köpəkbalığının balaları və ya dişisi getdikdən sonra yumurtaları qoruyan erkək çay naxakimisi daxildir. Bunlardan bəziləri XIX əsrdə yenidən kəşf edilənə qədər uzun müddət xəyali hesab olunurdu. Aristotel səhv etməkdə günahlandırılır, lakin bəziləri onun mətninin yanlış təfsirinə görədir, digərləri isə həqiqi müşahidəyə əsaslanmış ola bilər. Bununla belə, o, səyahətçilər və arıçılar kimi digər insanların dəlillərindən bir qədər tənqidsiz istifadə etmişdir.
"Heyvanlar tarixi" təxminən iki min il zoologiyaya güclü təsir göstərmişdir. Əsər XVI əsrdə Aristoteldən təsirlənən Konrad Gesner kimi zooloqlar mövzu ilə bağlı öz araşdırmalarını yazana qədər əsas bilik mənbəyi olmağa davam etmişdir.
- English translation by D'Arcy Wentworth Thompson. Oxford: Clarendon Press, 1910. Archive.org – or this
- English translation by Richard Cresswell. London: Henry G. Bohn, 1862.
- 1837 Greek text