Fntastikanın köklərini çox qədimlərdən başlayaraq Homer, Diogen, Apuley, Petroni kimi antik şairlərin, Kretyen de Trua, Tomas Melori, Ariosto kimi orta əsr yazıçılarının, Migel de Servantes, Fransua Rable, Tomas Mor, Tomazzo Kampanella, Frensis Bekon, Con Milton, Dante kimi renesans dövrü ədiblərinin, Conatan Svift, Sirano de Berjerak, Tobias Smollet, Hans Xristian Andersen (uşaq fantastikası), İohann Volfqanq Göte, Moris Meterlink, Aleksandr Blok kimi XVII–XIX əsr klassiklərinin əsərlərində bu janır üstünlük təşkil edir. Ancaq fantastika janrı bugünkü şəklini məhz XIX–XX əsrlərdə elmi fantastikanın inkişafı ilə aldı.

Bu, ilk növbədə, fransız yazıçısı Jül Vernin əsərləri ilə başlandı. Daha sonra Herbert Uells, Artur Konan Doyl, Aleksandr Belyayev, Aleksey Tolstoy və daha gec nəslin nümayəndələri – Rey Bredberi, Ayzek Əzimov, Robert Xaynlayn kimi yazıçıların əsərləri ilə daha da inkişaf etdi.

Antik ədəbiyyatda fantastika

Fantastik səyahətlərin ilk nümunələrindən biri kimi "Böyük İsgəndərin tarixi" romanını misal çəkmək olar. Əsərdə qəhrəmanın nəhənglər, cırtdanlar, adamyeyənlər, çirkinlər ölkəsinə düşməsi təsvir olunur. Bu ərazilər öz fərqli təbiəti, qəribə heyvan və bitkilərinə görə fərqlənir. Əsərdə daha çox Hindistanın möcüzəli yerlərinə, braxmalara və fərqli geyimli müdrüklərə yer ayrılır.

Lukianın "Gerçək tarix" əsəri fantastika janrının tarixində mühüm mərəhələ olmuşdur. Müəllif kosmik effektlərin çox olması məqsədi ilə əsərini inanılmaz hadisələrlə yükləmiş, "möcüzəvi ölkənin" fauna və florasını inandırıcı uydurmalarla zənginləşdirmişdir.

Orta əsr ədəbiyyatında fantastika

XII əsrdən başlayaraq sehirli nağıl motivləri tədricən qəhrəmanlıq haqqında dastanlarda yer almağa başlayır. Kretyen de Truanın "Qədəh haqqında povesti" qəhrəmanlıq romanı olsada yetərincə fantastik hadisələrlə zəngindir. Tomas Melorin Kral Artur haqqında yazdığı "Kral Artur və dairəvi stol cəngavərləri" romanıda fantastik əsər nümunələrindən biridir.

Min bir gecə nağıllarınıda orta əsir fantastik janr nümunələri kimi göstərmək olar. Baxmayaraqq ki, o qədərdə fantastik elmentlərlə zəngin deyil. Nağılda Sindibadın səyahətləri daha çox diqqəti çəkir. Sindibad möcüzəli adalara yeddi səyahət zamanı əcaib varlıqlarla qarşılaşır, bədheybət məxluqlarla mübarizə aparır. Bu motivlər sonradan qərb kino şirkətləri üçün mövzu mənbəyi oldu.

İntibah dövrü fantastikası

Bu dövürdə yazılmış bir çox əsərlərin fantastika jandrına aid edilib edilməməsi mübahisə mövzusu olmuşdur. Bu əsərlərdən daha çox Dantenin "Trilogiyasını" , Fransua Rablenin nəhənglər haqqında tarixçəsini ("Qarqantua və Pantaqruel"), Kampanella və Tomas Morun utopiyalarını misal göstərmək olar. Lakin heç bir şübhə yoxdur ki, bu əsərlər fantastika janrının inkişafına xeyli təsir göstərib.

Frensis Bekonun "Yeni Atlantida"sı daha çox diqqəti cəlb edir. Əslində bu əsər elmi fantastikanın ilk nümunəsi hesab olunur. Bekon Bensalem adasında utopik cəmiyyət təsvir etmiş və bu adada uydurma , elmi texniki təşkilatının fəaliyyətini göstərmişdir. Maraqlı olan odur ki, Solomon evi ideyyası sonradan London Kral Cəmiyyətinin yaradılmasında böyük rol oynamışdır.

İntibah dövründə ki, fantastik janrının inkişafı Servantesin "Don Kixot" romanı ilə yekunlaşır. Don Kixot özünü titan (bahadur) hesab etdərək dünyanın xilas edə biləcəyini düşünürdü. Əsər əslində cəngavərlik romanlarına qarşı yox, bütünlüklə İntibah dövrünə qarşı yönəldilmişdir.

XVII və XVIII əsr fantastikası

XVII–XVIII əsrlərdə ədəbiyyatda klassisizm hakim mövqedə idi. Hansı ki, fantastika janrı üçün yad idi. Tədricən fantastika bütün janrlarda xidməti funksiya daşımağa başladı: "Qulliverin səyahəti" ideoloji satirasında, Alen Röne Lesaj hiyləğərlik mövzusunda olan "" romanında. Daha qabarıq fantastik janrın nümunəsi kimi Amadey Hofmanı əsərlərini misal göztərmək olar: "İblis eleksiri", "Şelkunçik və siçanlar padşahı".

XIX əsr fantastikası

XIX əsr fanatastikası ilk növbədə elmi-fantastik janrın meyadana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Edqar Ponun (Çuxur və kəfkir, ) navatorluğu ilə başlanan bu janr sonrada daha yüksək səviyyəsini almışdır. Realizm epoxasında yazdığı fantastik əsərlər nəticəsində Jül Vern elmi fantastikanın "atası" hesab olundu.(Yerin mərkəzinə səyahət, 20 000 lye su altında, , 80 gün dünya ətrafında). Kosmik və sualtı gəmilərin hələ ixtira olunmadığı bir dövrdə əsərlərində bir qayda olaraq kosmosa uçuş, yerin dərinliklərinə səyahət və bu səpgili macəralar əsərlərində geniş yer alınmışdır.

XX–XXI əsr fantastikası

XX əsr üçün fantastika xarakterik və genişmiqyaslı janr hesab olunur. Bu əsrdə fantastik janrın inkişaf üçün müxtəlif variantlar ortaya çıxıd, fərqli stil və mövzularda yazan istedadlı yazıçılar bu sahəyə öz damğazsını vurdular. XX əsrin ilk yarısı elmi fantastikanın çiçəklənməsi ilə xarakterizə olunur. Daha çox ingilis Herbert Uellsin əsərləri diqqət çəkir (, Görünməz adam, və ). Elmi fantastika janrına daha çox kosmosun tədbiqinə cəhd göstərilir, elmi texniki inkişafının öncədən qabaqlanmasına çalışılırdı. Keçmiş SSRİ-də Uellsin davamçıları kimi A.N.Tolstoyu ("", "") və Aleksandr Belyayevi ("", "Professor Douelin başı" göstərmək olar.

XX əsrin ortaları yeni nəsil fantastik yazıçılara olan ümüdlərin puç olması ilə yadda qaldı. Daha çox fantastika imzası altında antiutopiya — xəbərdarlıq, sosial satira tipli əsərlər dərc olunmağa başlandı. Bu məyusluq, geriləmə sonda yeni təkanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Nəticədə XX əsrın ikinici yarısında həm fantastika sahəsində, həm də fentezidə bum yaşandı. Hovard və Con Tolkinin ardınca bir çox yazıçılar yenidən orta əsr romantikasına, mifologiyasına və mistikasına müraciət etdilər. XX əsr həmdə fantastikanın tək ədəbiyyat janrı olmaması ilə yadda qaldı. Artıq ilk fantastik filimlərin çəkilişinə əsrin əvvələrindən belə başlanmışdır ("Aya səyahət".1902).

Azərbaycan ədəbiyyatında fantastika

Azərbaycan ədəbiyyatında isə elmi-fantastik janrın ilk nümunəsi Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1933-cü ildə yazdığı "Gələcək şəhər" hekayəsidir. Sonrakı illərdə ("Sehirli oğlan, "Balaca kiberin macəraları," Gecələr uzanaydı, "Piyada vəzirə çevrilir") və Emin Mahmudov ("Kainat gəmisi", "Veneranın göyləri od içindədir", "Qeyb olmuş səslər", "Dəmir necə ayaq açdı", "Zülmət dənizi", "Ulduzlar yolumuzu gözləyir", "Qüdrətli pillə", "Günün nəfəsi", "Atlant qızı") fantastik janrda yazdığı kitabların müəllifləridir. Sonralar AYB sədri Anar da "Əlaqə" povesti ilə bu janra öz töhfəsini verdi və sözügedən əsər əsasında bədii film də çəkildi. Lakin sonrakı illərdə fantastika Azərbaycan ədəbiyyatından qeybə çəkildi.

Müstəqillik dövr ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq bu janrı sistemli olaraq Vüsal Nuru başlamışdır və davam etdirir. Yazıçı bu janrda 5 roman, müxtəlif hekayələr yazıb çap etdirmişdir. Maraqlıdır ki, qotik və qorxu (ujas, horoor) janrını sovet dövründən günümüzə qədər ilk dəfə Vüsal Nuru yazmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq və yeniyetmələr üçün elmi-fantastik əsərlər yazan yazıçı Reyhan Yusifqızı Şıxlinskaya oldu. Müəllifin: "Yaşıl gözlü qız", "Zamanın əsirləri" və "Uzaq planetin sirri" - trilogiya təşkil edən macəra kitabları ən yeni texnologiyaların həyatımızı necə dəyişdiyini təsvir edir. "Dostum Mimi" kitabını isə Reyhan Yusifqızı süni intellektə həsr etmişdir.

• Fentezi