Dondurulmuş münaqişə — beynəlxalq münasibətlərdə aktiv silahlı münaqişənin sona çatdığı, lakin heç bir rəsmi sülh müqaviləsinin və ya digər siyasi çərçivənin münaqişəni qane edəcək şəkildə həll etmədiyi bir vəziyyət. Ona görə də hüquqi baxımdan münaqişə hər an yenidən başlaya bilər, qeyri-təhlükəsizlik və qeyri-sabitlik mühiti yarada bilər.
Bu termin ümumiyyətlə postsovet münaqişələri üçün istifadə olunur, lakin tez-tez digər genişlənmiş və həll olunmamış ərazi mübahisələrinə də şamil edilir. Ortaya çıxan de-fakto vəziyyət münaqişə tərəflərindən hər hansı birinin bəyan etdiyi rəsmi mövqeyə uyğun ola və ya uyğun gəlməyə bilər. Məsələn, Koreyanın bölünməsində həm Cənubi Koreya, həm də Şimali Koreya rəsmi olaraq bütün yarımadaya iddialarını irəli sürürlər; lakin iki ölkənin nəzarət zonaları arasında dəqiq müəyyən edilmiş sərhəd mövcuddur.
Dondurulmuş münaqişələr bəzən qismən tanınan dövlətlərlə nəticələnir. Məsələn, dondurulmuş Gürcüstan-Osetiya münaqişəsinin məhsulu olan Cənubi Osetiya Respublikası beş BMT üzvü də daxil olmaqla səkkiz başqa dövlət tərəfindən tanınır; bu qurumların digər üçü qismən tanınan dövlətlərdir.
Nümunələr
Postsovet ərazilərində
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bəzi postsovet dövlətlərinin ərazilərində bir sıra münaqişələr yarandı, burada adətən yeni beynəlxalq sərhədlər yerli əhalinin etnik mənsubiyyətinə uyğun gəlmirdi. Bu münaqişələr əsasən “dondurulmuş vəziyyətdə” qalmışdır, mübahisəli ərazilər beynəlxalq səviyyədə mənsub olduqları və hələ də həmin əraziləri öz ərazilərinin bir hissəsi hesab edən ölkələrdən başqa qurumların faktiki nəzarəti altındadır.
| Ad | Paytaxt | Əhali | Sahə (km 2 ) | Müstəqillik elan etməsi | BMT üzvləri tərəfindən tanınması | Əsas etnik qruplar | De yure məxsusdur |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dnestryanı | Tiraspol | 475.665 | 4.400 | 2 sentyabr 1990 | heç biri | Moldovalılar (32,1%), ruslar (30,4%), ukraynalılar (28,8%) |
Moldova
|
| Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası | Xankəndi | 150.932 | 3.170 | 2 sentyabr 1991 | heç biri | Ermənilər (99%) |
Azərbaycan
|
| Abxaziya | Suxumi | 242.862 | 8.660 | 25 avqust 1990 | 5 | Abxazlar (50,5%), gürcülər (19%), ermənilər (17%) |
Gürcüstan
|
| Cənubi Osetiya | Sxinvali | 51.547 | 3.900 | 28 noyabr 1991 | 5 | Osetinlər (89,9%), gürcülər (7,4%). |
Dnestryanı müharibəni (1990-1992) başa vuran atəşkəsdən bəri Rusiyanın təsiri altında olan separatçı Dnestryanı respublika Moldova ərazisinin ən şərq zolağına nəzarət edir. Respublika beynəlxalq səviyyədə tanınmayıb və Moldova əraziyə iddia etməkdə davam edir.
Dağlıq Qarabağ
Dağlıq Qarabağ beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanınır, lakin regionun əksər hissəsi Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti əsasında yaradılmış etnik əksəriyyəti erməni olan de-fakto müstəqil dövlət tərəfindən idarə olunur. 1988-ci ildən Ermənistandakı Qarabağ hərəkatı bölgənin Ermənistana verilməsi üçün mübarizə aparırdı. 1991-ci ildə Dağlıq Qarabağ Azərbaycandan "müstəqilliyini elan etdi". Sonrakı Birinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi zamanı 1994-cü ilə qədər "Dağlıq Qarabağ Respublikası" nəinki öz varlığını müdafiə edə, həm də ərazisini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirə və ona bitişik Azərbaycan ərazilərini işğal etməklə həlledici şəkildə Ermənistanla quru sərhədi yarada bildi. 1994-cü ildən sonra bu vəziyyətdə münaqişə praktiki olaraq donmuş vəziyyətdə qaldı; 2017-ci ildə Dağlıq Qarabağ Respublikası "Artsax Respublikası" adlandırıldı. 2020-ci ildə münaqişə yenidən kəskinləşdi və irimiqyaslı müharibə başlandı, atəşkəs imzalandıqdan sonra Azərbaycan Dağlıq Qarabağ və ətraf əraziləri demək olar ki, bütünlüklə geri qaytardı.
Cənubi Osetiya və Abxaziya
Abxaz-Gürcüstan münaqişəsi və Gürcüstan-Osetiya münaqişəsi Gürcüstanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisində iki böyük ölçüdə tanınmamış dövlətin yaranmasına gətirib çıxardı. 1991-92-ci illər Cənubi Osetiya müharibəsi və 1992-93-cü illərdə Abxaziya müharibəsi, ardınca 2008-ci ilin avqustunda Rusiya-Gürcüstan müharibəsi Rusiyanın dəstəklədiyi Cənubi Osetiya və Abxaziya respublikalarını Cənubi Osetiya və Abxaziya bölgələrinə faktiki nəzarətdə saxladı.
Krım
2014-cü ildə Ukrayna hələ də paytaxtdakı genişmiqyaslı zorakılıqlardan sağalarkən Krım rus qoşunları tərəfindən ilhaq edildi və qısa müddət sonra Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil edildi. Bu, geniş şəkildə yarımadanın Rusiya tərəfindən ilhaqı kimi qəbul edilir və çox güman ki, başqa bir postsovet dondurulmuş münaqişə ilə nəticələnəcək.
Donetsk və Luqansk
2014-cü ilin mart ayının əvvəlindən, 2014- cü il Ukrayna inqilabı və Avromaydan hərəkatının ardınca, Ukraynanın Donetsk və Luqansk vilayətlərində Rusiyanın dəstəklədiyi hökumət əleyhinə separatçı qrupların etirazları, birlikdə Donbas adlanır. 2014-cü ilin fevral-mart aylarında Krımın Rusiya Federasiyası tərəfindən ilhaqından sonra baş verən və Ukraynanın cənubunda və şərqində daha geniş paralel etirazlar qrupunun bir hissəsi olan bu nümayişlər özünü elan edən Donetskin separatçı qüvvələri arasında silahlı qarşıdurmaya çevrildi İlkin etirazlar əsasən yeni Ukrayna hökumətindən narazılığın yerli ifadələri olsa da, Rusiya onlardan istifadə edərək Ukraynaya qarşı koordinasiyalı siyasi və hərbi kampaniyaya başladı. Rusiya vətəndaşları 2014-cü ilin aprel ayından avqust ayına qədər Donetskdə separatçı hərəkata rəhbərlik edib və onlara Rusiyadan gələn könüllülər və maddi-texniki dəstək verilib.
Dnestryanı, Abxaziya və tanınmamış Donetsk Xalq Respublikası və Luqansk Xalq Respublikasının Ukraynanın şərqindəki Donbas bölgəsindəki ərazilərə faktiki nəzarəti ələ keçirdiyi Donbasdakı hazırkı müharibə arasında oxşarlıqlar olsa da, Donbasdakı münaqişə hələ dondurulmuş münaqişə deyil. Çünki atəşkəsin pozulması döyüşləri aşağı tempdə saxlayır. Lakin bəzi ekspertlər bu münaqişənin də donmuş gələcəyini proqnozlaşdırırlar.
Rusiya 21 fevral 2022-ci ildə DXR və LPR-ni tanıdığını elan etdi və fevralın 24- də Ukraynaya genişmiqyaslı işğala başladı və vəziyyəti hərbi münaqişəyə çevirdi.
Asiyada
Kəşmir
Hindistan və Pakistan mübahisəli Kəşmir bölgəsi üzərində 1947, 1965 və 1999 -cu illərdə ən azı üç müharibə aparıblar. Hindistan bölünmədən sonra imzalanmış Qoşulma Sənədinə (Cammu və Kəşmir) uyğun olaraq keçmiş knyazlıq Cammu və Kəşmir əyalətinin bütün ərazisinə iddia edir ki, bunun da təxminən 43%-i Hindistan tərəfindən idarə olunur. Pakistan bölgənin müsəlman əhalisinin əksəriyyətinə əsaslandığını iddia edir və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 47 saylı qətnaməsi əsasında plebisit keçirilməsini istəyir. Pakistan regionun təxminən 37%-nə nəzarət edir, qalan ərazi Çin Xalq Respublikası tərəfindən idarə olunur; onun bir hissəsi Çin-Hindistan müharibəsi zamanı işğal edilmiş, bir hissəsi isə Pakistan tərəfindən ÇXR-ə verilmişdir.
Materik Çini və Tayvan
Çin və Tayvan arasındakı münaqişə 1949-cu ildən bəri dondurulub. Heç bir atəşkəs və ya sülh müqaviləsi imzalanmayıb və vətəndaş müharibəsinin qanuni olaraq başa çatıb-çatmaması ilə bağlı müzakirələr davam edir. Rəsmi olaraq, həm Pekində yerləşən Çin Xalq Respublikası (ÇXR), həm də Taypeydə yerləşən Çin Respublikası (ROC) özlərini bütün Çinin yeganə qanuni hökuməti hesab edirlər. Sonuncu xüsusilə beynəlxalq miqyasda əksər ölkələr və dövlətlər tərəfindən tanınmasa da, Tayvanda və bir sıra digər adalarda faktiki müstəqil administrasiya olaraq qalır və ÇXR-in de-fakto administrasiyası Çin Xalq Respublikasında, Honq Konq və Makaodadır .
Koreya
Koreya münaqişəsi 1953-cü ildən, atəşkəs Koreya müharibəsini bitirdikdən sonra dondurulmuşdu. Həm Şimali Koreya, həm də Cənubi Koreya hökumətləri bütün Koreya yarımadasına iddia edir, faktiki nəzarət isə Koreyanın Demilitarizasiya Bölgəsindəki hərbi demarkasiya xətti boyunca bölünür. Həm Şimali, həm də Cənubi Koreya bir-birini tanımasa da, digər xalqların böyük əksəriyyəti tərəfindən tanınır .
İsrail, Fələstin və Qolan təpələri
Ərəb-İsrail münaqişəsi İsrail və onun ərəb qonşuları, o cümlədən Fələstin Milli Administrasiyası arasında çoxillik münaqişədir. İsrail Fələstin dövlətçiliyini, bəzi ərəb ölkələri və qrupları isə İsraili tanımaqdan imtina edir. İsrail Şərqi Qüdsə faktiki nəzarət edir və beynəlxalq səviyyədə tanınmasa da, onun ayrılmaz ərazisi olduğunu iddia edir. Eynilə, Colan Təpələrinin əksəriyyəti hazırda faktiki olaraq İsrailin nəzarəti və mülki idarəsi altındadır, halbuki beynəlxalq ictimaiyyətin əksəriyyəti bu iddianı rədd edir. ABŞ 2019-cu ildə prezident Donald Trampın elanı ilə İsrailin Qolan təpələri üzərində suverenliyini rəsmən tanıyıb. Bununla belə, son illərdə bir neçə ərəb dövləti və İsrail İran-İsrail münaqişəsinin bir hissəsi kimi İran İslam Respublikasını və onun səlahiyyətlilərini tutmaq üçün ittifaq yaratmışdılar.
Avropada və Afrikada
Kipr
Kipr mübahisəsi 1974-cü ildən bəri dondurulub. Kiprin şimal hissəsi faktiki olaraq Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin nəzarəti altındadır, lakin bu, Türkiyə istisna olmaqla, beynəlxalq səviyyədə tanınmır.
Kosovo
Kosovonun statusu ilə bağlı mübahisə 1998-1999-cu illərdə Yuqoslaviya qüvvələri (Yuqoslaviya Federativ Respublikası ) və etnik alban olan Kosovo Azadlıq Ordusu arasında gedən Kosovo Müharibəsinin bitməsindən bəri donmuş qalır. Kosovo bölgəsi müharibədən bəri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Kosovodakı Müvəqqəti İdarəetmə Missiyası tərəfindən müstəqil şəkildə idarə olunur. Kosovo birtərəfli qaydada 2008-ci ildə Serbiyadan müstəqilliyini elan edib, lakin Serbiya hələ də Kosovonu öz ərazisinin bir hissəsi hesab etdiyi üçün bütün dünya ölkələri tərəfindən tanınmır.
Qərbi Sahara
Qərbi Sahara münaqişəsi 1991-ci ildə əldə edilən atəşkəsdən bəri əsasən dondurulub, baxmayaraq ki, o vaxtdan bəri Müstəqillik İntifadası kimi müxtəlif iğtişaşlar baş verib. Qərbi Sahara ərazisinə nəzarət Mərakeş Krallığı və Polisario Cəbhəsi arasında bölünür.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Simon Tisdall. . The Guardian. 2010-09-22. 2018-06-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-03-22.
- . Isn.ethz.ch. 2020-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-03-22.
- . The Economist. 2008-11-19. 2018-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-03-22.
- 2020-08-07 at the Wayback Machine, CNN, Feb 28, 2014
- 2022-02-03 at the Wayback Machine, , , 15 August 2014
- 2018-08-14 at the Wayback Machine, 11 November 2015
Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı