Bejtalılar, kapuçalılar (andi dilində – xvanal, hərfi mənada atbazlar; gürcü dilində – kalaki) – Dağıstanın cənub-qərbiində, Tsuntarayonunda (RF) və Gürcüstanın şimal-şərqində (Kvareli rayonu) yaşayan sez xalqlarından biri. Sayları Dağıstanda – 6,2 min nəfər (2002), Gürcüstanda – təqribən 2 min nəfərdir (XXI əsrin əvvəlləri). Əsasən, Baş Qafqaz silsiləsi və Boqos silsiləsindəki Avar Koysusu çayının sol qolları (Bejta, Xaşarxota, Tlyadal kəndləri) boyunca, bir hissəsi isə şəhərlərdə (Mahaçqala, Xasavyurd, Buynaksk, Qızılyurd) yaşayır. Bejta dilində danışırlar; rus, gürcü, avar, qunzib və ginux dilləri də yayılmışdır. Dindarları müsəlmandır.
| Özünüadlandırma | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bejkas | |||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||
| |||||||||
| Dili | |||||||||
|
Bejtan dili | |||||||||
| Dini | |||||||||
Tarixi
Öz etnik ərazilərində e.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarısından etibarən yaşayırlar. Kapuçalılar X əsrə aid ərəb coğrafi əsərlərində qeyd olunurlar. XVI əsrdən Antsux-Kapuça camaatlığının, XVIII əsrin ortalarından isə Kapuça camaatlığının tərkibində olmuşlar. XVII–XVIII əsrlərdə Xunzax və Gidatlidən yayılan islam dini XVIII əsrin 2-ci yarısında Bejtalılar arasında tamamilə bərqərar olmuşdur. Dağıstanın Rusiya tərəfindən işğalından (1813) sonra Şeyx Şamilin başçılığı ilə Dağıstan və Çeçenistan xalqlarının azadlıq mübarizəsinə qoşulmuşlar. 1861-ci ildən Dağıstan vilayətinin Qunib dairəsinin Bejta naibliyinə qatılmışlar. 1921-ci ildən Dağıstan MSSR-in tərkibində olmuşlar. Sovet dövründə bejtalıların bir qismi Terek və Sulak çayları arasındakı Qumuq düzənliyinə köçmüşlər. 1991-il -dən Dağıstan Respublikasının tərkibindədirlər.
Məşğuliyyəti
Ənənəvi məşğuliyyətləri köçəbə heyvandarlığı (əsasən, qoyunçuluq, həmçinin atçılıq) və əkinçilikdir (darı, çovdar, buğda, pərinc, yulaf, paxlalı bitkilər, sarımsaq, tütün). XX əsrdə dənli bitkilərin əkin sahələri genişlənmiş, bağçılıq, tərəvəzçilik (əsasən, Qumuq düzənliyində) inkişaf etmişdir. Dağıstan düzənliklərinə, Gürcüstana və Azərbaycana mövsümçülük geniş yayılmışdı. Patriarxal qohum birliklər – tuxumlar saxlanmışdır. Bejtalılar camaatlıqlarda birləşirlər. Ailə, dəfn-yas ənənələri, böyüklərə ehtiram, qohum və qonşularla yardımlaşma, qonaqpərvərlik və qan qardaşlığı ənənələri qalmaqdadır. Yaşayış məskəni iki tip dədir: kənd və xutor (XX əsrin 40–50-ci illərinədək). Ənənəvi daş evləri düz bucaqlı, 2–3 mərtəbəli, çoxkameralı, yastı damlıdır; ayrıca tikililərin damı ikiköbərlidir.
Ənənəvi kişi geyimi: şalvar, köynək, beşmet, çərkəzi, gödəkçə, yapıncı, qoyun dərisindən hazırlanmış kürklər və papaqlar, altlığı taxtadan olan dəri və keçə ayaqqabılar, toxunma yun çəkmələr. XIX əsrin 2-ci yarısınadək toqqalarında xəncər və bıçaq gəzdirirdilər. Qadın geyimi: müxtəlif don-köynək, don, uzun şalvar, parçadan kəmər-sarğı, çutqu, yaylıq, şal, müxtəlif gümüş bəzəklər. Ənənəvi yeməkləri xəmirdən, ət-süddən hazırlanır: xingəl, mayasız və mayalı çörək, qoğallar, sıyıqlar, şorbalar və s. Müsəlman bayramları, eləcə də təqvim bayramları qeyd olunur. Atalar sözləri, zərb-məsəllər, mahnılar, nağıllar, ağılar, laylalar avar və bejta dillərində nəsildən-nəslə ötürülür. Xalq əkinçilik təqvimi mövcud dur, xalq təbabəti inkişaf etmişdir. İslamaqədərki inanc elementləri, bir sıra ayinlər qalmaqdadır.
Mənbə
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. ISBN 978-9952-441-00-0.
İstinadlar
- ↑ . 2012-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-17.
- . 2008-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-24.
- Лугуев С. А., Магомедов Д. М. Бежтинцы (капучинцы, хьванал). Ист.-этнограф. исслед. XIX — нач. XX вв. Махачкала, 1994;