Azərbaycan Respublikasının ərazisi geologiya cəhətdən Alp qırışıqlıq qurşağına daxildir. Böyük və Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissələrini və onları ayıran Kür dağarası , həmçinin Orta Xəzər və Cənubi Xəzər çökəkliklərini əhatə edən müxtəlif quruluşlu ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında yer qabığının qalınlığı 38–55 km arasında dəyişir. Maksimum qalınlığı Böyük Qafqaz ərazisində, minimum qalınlığı Talış dağları ətəklərindədir. Ərazinin geologiya quruluşunda , , vulkanogen və kontinental süxurlardan təşkil olunmuş əvvəlki dövrdən başlayraq müasir dövr çöküntüləri daxil olmaqla bütün çöküntü kompleksləri iştirak edir. Respublikada ən çox Mezozoy və həmçinin Kaynozoy yaşlı , və molass çöküntülər yayılmışdır. Az sahədə Paleozoyun subplatforma çöküntüləri və Alp Paleozoy- öncəki süxurlar var.
Tektonik quruluş
Azərbaycan Respublikasının əsas struktur vahidləri Böyük Qafqaz , Kür dağlarası çökəkliyi və Kiçik Qafqaz meqantiklinoriumdur.
Böyük Qafqaz meqantiklinoriumu mürəkkəb quruluşlu struktur olub, daxilində qədim strukturlarla yanaşı, cavan törəmə strukturlar da yerləşir:
Böyük Qafqaz təsvir edilən bütün strukturları Girdiman çayında kəskin bataraq, şərqdə Xəzər sahillərində şəklində qapanır. Şamaxı-Qobustan sinklinoriumu sahəsində Vəndam antiklinoriumunun gömülmüş davamı -Səngəçal ağırlıq qüvvəsi maksimumu hesab edilir. Burada, Girdiman və Ağsu çayları arasında Maykop çöküntüləri üzərində qalın (1500 m) Dübrar fasiyalı Təbaşir çöküntüləri örtüyü (horizontal yerdəyişmə amplitudu 10 km) yerləşir ki, bu da basqal örtüyü adlanır. Qərbdə Mazım və Girdiman çayları arasında Vəndam antiklinoriumunun xeyli cənub hissəsi çaqıl daşları ilə örtülmüşdür.
Kür dağarası çökəkliyi uzun geologiya vaxat ərzində formalaşmışdır. Lakin müasir konfiqurasiyasını yalnız – dördüncü dövrdə almışdır. Çökəkliyin bünövrəsində uzununa istiqamətdə qərbdən şərqə və həmçinin şimaldan cənuba və əksinə pilləli enmə müşahidə edilir. Çökəklik törəmə struktur olub, üstdə yatan çöküntü layı qeyri-uyğun olaraq altdan yatan struktur kompleksi örtür. Quruluşunda köndələn qalxmalarla ayrılan iki çökəklik var: Orta Kür (Yuxarı Kür çökəkliyi Gürcüstan Respublikasındadır) və Aşağı Kür.
Kiçik Qafqazqabağı ön çökəkliyi Kiçik Qafqazın Somxeti-Ağdam zonasına paralel, cənub-şərq istiqamətdə uzanır. O, Paleogenin tipli və Neogen- molass formasiyalı çöküntülərindən təşkil olunmuşdur; şimal-şərqdə Kür dərəsi boyu Yevlaxa dək yaxşı izlənən Küryarığı ilə, ondan şərqdə isə Bərdə-Beyləqan xətti üzrə keçən ilə hüdudlanır. Çökəkliyin qərbində Kiçik Qafqazqabağı yarıq ilə hüdudlanmasına baxmayaraq cənub-qərb sərhədi girintili-çıxıntılıdır.
Talış qırılıqlıq sahəsi Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsinin bilavasitə şərq davamını təşkil edir. O, köndələn istiqamətdə qalxmış Alpdan əvvəlki bünövrədə yerləşir; Üst Təbaşirin azqalınlıqlı Karbonat və Paleogen- fliş çöküntülərindən, və Oliqosen fliş çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Sahənin kiçik inruziv kütlələri Paleogendə yerləşir və qələvi bazalt, , və formasiyalara aid olub, yerləşdiyi vulkanogen süxurlarla birlikdə vahid maqmatik kompleks əmələ gətirir.
Burada Astara və Buravar antiklionriumları, Yardımlı və Cəlilabad sinklinoriumları, , üstəgəlmələr və onları mürəkkəbləşdirən köndələn və çökəkliklər ayrılır.
Nadir geoloji obyektlər
Təbii yolla, geoloji proseslər nəticəsində əmələ gəlmiş, özünün maddi tərkibi, qeyri-adi forması, rəngi, estetik və mənəvi gözəlliyi, elmi və tarixi əhəmiyyəti ilə digər obyektlərdən seçilən və eyni zamanda turizm (geoturizm, ekoturizm və s.), rekreasiya sahəsində əhəmiyyət kəsb edə bilən obyektləri Nadir Geoloji Obyektlər (NGO) və ya geoloji təbiət abidələri adlandırmaq olar.
NGO-ların növləri üzrə təsnif edilməsi onların mühafizəsi və istifadəsi proqramının hazırlanması üçün başlıca şərtlərdən biridir. Belə ki, hər bir obyektin özünəməxsus geoloji, geomorfoloji və s. xüsusiyyətləri vardır və bunların da mühafizəsi və istifadəsi bu müxtəlifliyin nəzərə alınması ilə aparılır. Azərbaycan Respublikasının Qərbi hissəsində məlum olan və yeni aşkarlanmış NGO-lar bir sıra oxşar əlamətlərinə və növlərinə görə aşağıdakı təsnifatı, kateqoriyalara və ranqlara bölünmüşdür. Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsində NGO-ların təsnifatı, ranqları və kateqoriyaları verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsində aşkarlanmış NGO-lar növlərə, ranqa və kateqoriyaya bölünmüşdür. Belə təsnifatın aparılmasında əsas götürülən şərtlər birinci növbədə obyektlərin geoloji proseslər nəticəsində əmələ gəlməsi ilə onun nadirliyi, nadirliyin, mənşə və formanın oxşarlığı, nəhayət, obyektin rekreasiya obyekti kimi yararlı olub-olmamasından ibarət olmuşdur. NGO-ların ranqlara (statusa) bölünməsində isə onların elmi və təcrübi cəhətdən nə qədər əhəmiyyət kəsb etmə və dünya miqyasında təkrarolunmazlıq prinsipləri əsas götürülmüşdür.
Kateqoriya baxımından nadir geoloji obyektlər daha geniş məhfumlarda cəmləşirlər ki, bunlar da birinci növbədə, onların maddi tərkibləri və oxşarlıqları ilə əlaqədar seçilmişdir.
Aşağıda Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsinin Nadir Geoloji Obyektlərinin təsnifat cədvəli verilmişdir:
Nadir Geoloji Obyektlərin (NGO) təsnifatı, ranqları və kateqoriyaları cədvəli
Sıra №-si | Təsnifat (növ) | Ranqlar (status) | Kateqoriyalar |
---|---|---|---|
1 | Hidrogeoloji-hidroloji (bulaqlar, şəlalələr, göllər, çaylar) | Dünya | Lanşaft (meşə, torpaq və s. örtüklər) |
2 | Geomorfoloji (struktur, skulptur relyef formaları və s.) | Beynəlxalq | Geoloji (paleontoloji, stratiqrafik, tektonik) |
3 | Tektonik (sürüşmələr vəs.) | Respublika | Geomorfoloji (müxtəlif relyef formaları, karstabənzər boşluqlar) |
4 | Mineraloji (maraqlı yataqlar və təzahürlər) | Bölgə | Su (bulaqlar, şəlalələr, göllər, çaylar) |
5 | Petroqrafik (teşenitlər və s.) | Yerli | Tarixi-bəddi-təbiət (milli parklar, qoruqlar və s.) |
6 | Karstoloji (karbonat tərkibli süxurlardakı boşluqlar) | ||
7 | Vulkanik (palçıq vulkanları) | ||
8 | Paleontoloji (fauna məzarları) | ||
9 | Kosmogen (meteorit) | ||
10 | Dağ-geoloji (balneoloji istirahət kompleksləri) | ||
11 | Yanar qaz (metan və s. qaz təzahürləri) | ||
12 | Tarixi-bəddi-təbiət qoruqları | ||
13 | Təbii geoloji açılışlar |
Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsinin Nadir Geoloji Obyektlərinin təsnifatı cədvəli
№ | Adı | İnzibati rayon | Növ | Kateqoriya | Ranq, status | Turizm |
---|---|---|---|---|---|---|
1 | Zənguləş “İstisu” təzahürü | Astara | Hidrogeoloji | Su | Yerli | Eko, balneoloji |
2 | “Yanar bulaq” kompleksi | “” | “” | “” | “” | Ekoturizm |
3 | Haftoni “İstisu” kompleksi | Lənkəran | “” | “” | Bölgə | Balneoloji |
4 | Havzavu “İstisu” təzahürü | "" | "" | "" | Yerli | "" |
5 | Masallı “İstisu” kompleksi | Masallı | "" | "" | Respublika | Eko, balneoloji |
6 | Mişarçay şəlaləsi | "" | Hidroloji | "" | Yerli | Ekoturizm |
7 | Masallı Şəlaləsi | "" | "" | "" | Respublika | "" |
8 | “Yanardağ”, “İstisu” kompleksi | "" | Hidrogeoloji | "" | Yerli | Eko, balneoloji |
9 | Yardımlı şəlaləsi | Yardımlı | Hidroloji | "" | Respublika | Ekoturizm |
10 | Zeynələzir şəlaləsi | "" | "" | "" | Yerli | "" |
11 | Çayrud şəlaləsi | Lerik | "" | "" | Bölgə | "" |
12 | “Soqlan bulaq” | "" | "" | "" | Yerli | "" |
13 | Afurca şəlaləsi | Quba | "" | "" | Bölgə | Eko, geoturizm |
14 | Kunxirt şəlaləsi | "" | "" | "" | Yerli | Ekoturizm |
15 | Xaltan “İstisu” təzahürü | "" | Hirogeoloji | "" | Bölgə | Balneoloji |
16 | Laza qrupu şəlalələr | Qusar | Hidroloji | "" | "" | Eko, geoturizm |
17 | Allar “Qız qalası” kompleksi | Yardımlı | Geomorfoloji | Nümunə | Respublika | "" |
18 | Nesli mağaraları | Lerik | "" | "" | Yerli | "" |
19 | Arvana (Peştəsər lay dəstəsinin) qayalıqları | Yardımlı | "" | Geoloji | “” | "" |
20 | Deman (Nesli lay dəstəsinin) qayalıqları | "" | "" | "" | “” | "" |
21 | Səngəçal_Umbakı obyekti | Qobustan | "" | Geomorfoloji | “” | "" |
22 | Nərimankənd mağaraları | "" | "" | "" | “” | Ekoturizm |
23 | Təngialtı keçidi | Quba | "" | "" | “” | Eko, geoturizm |
24 | "Beşbarmaq" dağı | Siyəzən | "" | "" | Bölgə | Eko, geo, dini turizm |
25 | "Bənövşə nənənin piri" | Quba | “” | “” | Yerli | “” |
26 | Təngialtı mağarası | "" | Karstoloji | "" | “” | Eko, geoturizm |
27 | “Baxşılı” sürüşməsi | Xızı | Tektonik | Geoloji | “” | “” |
28 | “Kalaxan” qalası | Lerik | Petroqrafik | "" | “” | “” |
29 | Maqnetitli qara qumlar | Lənkəran | Mineraloji | "" | Bölgə | Eko, geo, balneoloji |
30 | Kirməki vadisi | Binəqədi | Paleontoloji | "" | Dünya | Eko, geoturizm |
31 | Yardımlı (Arus) meteoriti | Yardımlı | Kosmoloji | "" | “” | Ekoturizm |
32 | “Yanar dağ” | Masallı | Yanar qaz | "" | Yerli | “” |
33 | “Yanar dağ”, Məhəmmədli yolu | Abşeron | “” | “” | Bölgə | “” |
34 | Xınalıq, "Atəşgah" | Quba | “” | “” | “” | Eko, dini |
35 | Quba-Xınalıq yolu | "" | Təbii geoloji açılışlar | "" | “” | Eko, geoturizm |
36 | Giləzi-Xızı yolu | Xızı | "" | "" | “” | “” |
37 | Qusar-Laza yolu | Qusaer | "" | "" | “” | “” |
38 | “Böyük daş” qoruğu | Qobustan | Tarixi-bədii-təbiət | "" | Dünya | Ekoturizm |
39 | Kirməki palçıq vulkanı | Abşeron | Vulkanik | "" | “” | Eko, geoturizm |
40 | “42-ci km” palçıq vulkanı | Qobustan | "" | "" | Beynəlxalq | “” |
41 | Kaftaran qrupu palçıq vulkanı | "" | "" | "" | “” | “” |
42 | Daşgil palçıq vulkanı | "" | "" | "" | “” | “” |
43 | Qalmaz palçıq vulkanı | Hacıqabul | "" | "" | Respublika | “” |
44 | “Beşbarmaq” palçıq vulkanı | Siyəzən | "" | "" | “” | “” |
45 | Masallı “İstisu” kompleksi | Masallı | Dağ-geoloji | Hidrogeoloji | “” | Balneoloji |
46 | Haftoni “İstisu” kompleksi | Lənkəran | "" | "" | Bölgə | “” |
47 | Havzavu “İstisu” kompleksi | "" | "" | "" | “” | “” |
48 | Yanardağ”, “İstisu” kompleksi | Masallı | "" | "" | Yerli | “” |
Mənbə
Həmçinin bax
İstinadlar
- ↑ 2016-04-14 at the Wayback Machine Azerbaijan.az
- ↑ Azərbaycanın Qərbi Xəzəryanı hissəsinin geoloji təbiət abidələri və onların turizm potensialı / Q. İ. Hacıkərimov, F. Abdullayev ; baş red. H. S. Bağırov ; red. S. Mikayılqızı. - Bakı : Ziya, 2012. - 152 s. : rəngli foto ; 20,5 sm. - Biblioqr.: s. 146. - 200 экз. səh. 7-12