Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcəsi, Gəncəbasar ləhcəsi, ya da Azərbaycan dilinin qərb dialekti (yerli ləhcədə danışdıqları dili sadəcə "musurmanca", "musurman dili" adlandırırlar) — hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dili. Azərbaycan dilinin daxilində bir ləhcədir. Qazax, Qarabağ və Qarapapaq dialektləri qərb ləhcəsinə aiddir.
Azərbaycan dilinin qərb dialekti
Orijinal adı
musurman dili, müsəlman dili, musurmanca, müsəlmanca
"Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" kitabına görə qərb ləhcəsinin ədəbi Azərbaycan dilindən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətləri var (subdialektə görə cuzi fərqlər ola bilər):
Çox vaxt sözün birinci hecasında və ərəb, fars mənşəli sözlərdə ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi: xavar, zayıf, idara, tasdıx və s.
Sözün birinci və sonrakı hecasında i sesinin ı səsi ilə əvəzlənməsi: ışıx, ılıx, sıçan, bıldırçın, bıldır, qıymat, qıryat və s.
Dodaq ahənginin möhkəmliyi (-ayıb, -əyib yerinə -uyuf, üyüf): qurmuyuf (qurmoyuf), görmüyüf (görmöyüf), üydürüh (üydörüh), otduyurdu (otdordu), burduydu (burdoydu), görsöydü, göröydü və s.
Sağır n (Göytürkcə: 𐰭, Əbcəd əlibası: ڭ (Kafi Nun), Kiril əlibası: ң, Latın əlifbası: ñ, ŋ) səsinə geniş yer verilməsi: ataŋ, maŋa, saŋa, aldıŋız və s.
Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında b sesinin v səsi ilə əvəzlənməsi: çovan, qavax, bava, qavır, qav, civ, div və s.
Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında c səsinin j səsi ilə əvəzlənməsi: bajı, baja, qoja, gejə, alajam, gedəjəm, saj, qaj, aj və s.
Söz axırında samitlərin karlaşması: boşqap (boşqaf), kənt, papax, almax, ilih, gəlməh, ağaş və s.
Söz axırında partlayan b səsinin zaifləşərək sürtünən f səsinə keçməsi: kitaf, alıf, gəlif, taf, saf və s.
Söz ortasında və söz axırında v səsinin y səsi ilə əvəzlənməsi: oyçu, toyla, doyşan, yoyşan, buzoy, oxloy və s.
Sözün əvvəlində qapalı saitdən əvvəl y və h səslərinin düşümü: üh, urd, umrux, umax, uxarı, örməh, ürməh, ışqırmax, ülkməh və s.
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halda -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçilərini qəbul etməsi: qapıyı, kişiyi, quzuyu, sürüyü və s.
II şəxs təkdə mənsubiyyət şəkilçili isimlərin yiyəlik halda -yıŋ, -yiŋ, -yuŋ, -yüŋ kimi ifadəsi: atıyıŋ, burnuyuŋ, ütüyüŋ və s.
Sifətin müqayisə dərəcəsini bildirən arxaik -rax, -rəh şəkilçilərinin işlənməsi: cındırrax, uzunrax (uzunarax), köhnərəh, gödərəh və s.
İndiki zamanın xüsusi -er (-ēr), -or (-ōr), -ör (-ȫr) şəkilçilər ilə ifadəsi: (Bu xüsusiyyətə daha çox Ayrım-Qarapapaq subdialektində təsadüf edilir) aler (alēr), gəler (galēr), quror (qurōr), görör (görȫr) və s.
Felin bacarıq şəklinin inkarının -amma, -əmmə şəkilçiləri ilə ifadəsi: yazammadı, görəmmədi, qaçammaz, üzəmməz və s.
Sual cümlələrinin əsasən sual şəkilçiləri (-mı4) ilə ifadəsi: oxudunmu?getdinmi? və s.
Bu qrup dialekt və şivələr üçün səciyyəvi olan sözlərdən nümunə olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: arğalı (maral, vəhşi qoç), gap eləməh (danışmaq), təyəlğa, ləvədə (ləqəb), yazı pişiyi (vəhşi pişik), şennih (kənd), muroul (taya), malaza (xirtdək), toy (dümbək), qəlbi (hündür), sōrux (döşəkağı), qorava (üzüm şirəsindən hazırlanan mürəbbə), badağon (pilləkən), tuş (yuxu) və s.
Türkiyə türkcəsinə oxşarlığı
Azərbaycanca
Türkcə
Gəncəbasarca
biş-
piş-
piş-
ye-
yi-
yi-
çeynə-
çiğne-
çiynə-
öskür-
öksür-
öhsür-
asqır-
aksır-
axsır-
çünki
çünkü
çünkü
ümid
umut
umut (umud, ümüd)
radio
radyo
radyo
iyirmi
yirmi
yirmi
yəhudi
yahudi, cuhut
yahudi, cuhut
teatr
tiyatro
tiyatr
qış
kış
kış
quş
kuş
kuş
Başqa türk dilləri ilə oxşarlığı
Ə səsinin A səsi ilə əvəzlənməsi
Ədəbi Azərbaycanca
Gəncəbasar ləhcəsi
Qumuqca
Qırğızca
Qazaxıstan Türkcəsi
Qaraçay-Balqarca
Noğayca
xəbər
xavar, xəvər
хабар (xabar)
кабар (kabar)
хабар (xabar)
хапар (xapar)
хабар (xabar)
zəif
zayıf, zəif
зайып (zayıp)
зайып (zayıp)
зайып (zayıp)
зайып (zayıp)
зайып (zayıp)
xəmir
xamır
хамур (xamur)
камыр (kamır)
қамыр (kamır)
-
камыр (kamır)
təsdiq
tasdıx, təstih
тасдыкъ (tasdık)
тастык (tastık)
растық (rastık)
тасдыкъ (tasdık)
тастык (tastık)
İ səsinin I səsi ilə əvəzlənməsi
Ədəbi Azərbaycanca
Gəncəbasarca
Türkcə (Türkiyə)
Türkməncə
Krımtatarca
Qaqavuzca
işıq
ışıx
ışık
yşyk
ışıq
ışık
siçan
sıçan
sıçan
syçan
sıçan
sıçan
sifət
sıfat
sıfat
sypat
sıfat
sıfat
qismət
kısmət, kısmat
kısmet
kysmat
qısmet
kısmet
Sağır N işləməsi (ڭ ,𐰭, ң, ñ, ŋ, ng)
Azərbaycanca
Gəncəbasarca
Göytürkcə
Tatarca
Başqurdca
Qazaxca
Türkməncə
tanrı
taŋrı
𐱅𐰭𐰼𐰃 (teŋri)
тәңре (təñre)
тəңре (təñre)
тәңірі (təñiri)
taňry
dəniz
dəŋiz
teŋiz
диңгез (diñgez)
диңгеҙ (diñgeð)
теңіз (teñiz)
deňiz
sənin
səniŋ
𐰾𐰤𐰃𐰮 (seniŋ)
синең (sineñ)
Һинең (hineñ)
сенің (seniñ)
seniň
yeni
yeŋi
𐰖𐰮𐰃 (yaŋa/yaŋı)
яңа (yaña)
яңы (yañı)
жаңа (jaña)
yaňy
donuz
doŋuz
𐱃𐰆𐰮𐰔 (toŋuz)
дуңгыз (duñğız)
дуңғыҙ (duñğıð)
доңыз (doñız)
doňuz
Ayrıca qeyd etmək olar ki, /ŋ/ səsini daşıyan bir hərf bütün türk dillərində işlənilir. İstisna yalnız 4 dildir:
Ədəbi Azərbaycan türkcəsi: 1938-ci ildən /ŋ/ səsini daşıyan Ŋ ŋ hərfi işlənmir.
Türkiyə türkcəsi: Osmanlı əlifbasından latın əlifbasına çevirmə nəticəsində 1 yanvar 1929-cu ildən /ŋ/ səsini daşıyan hərf yoxdur, osmanlı əlifbasında ڭ (ñef) kimi yazılırdı.
Qaqavuzca: kirill əlifbası ilə yazılan 1895-ci ildə qaqavuzca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
Çuvaşca: kirill əlifbası ilə yazılan 1768-ci ildə çuvaşca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
/B/ səsinin /V/ səsinə dəyişməsi
Azərbaycanca
Gəncəbasarca
Uyğurca
Özbəkcə
sabun
savın
sovun
sovun
xəbər
xəvər, xavar
xəvər
xabar, xavar
baba
bava
bova
buva
qabırğa
qavırğa
qovurğa
qovurg'a
çibin
çivin
çivin
chivin
С hərfinin J hərfinə dəyişməsi də var:
Makedoniya Türkcəsi
bajanak, geje, olajak, gidejek, durajak, okunajak
Gəncəbasar ləhcəsi
bajanax, gejə, olajax, gedəjəh, durajax, oxunajax
Ədəbi Azərbaycanca
bacanaq, gecə, olacaq, gedəcək, duracaq, oxunacaq
Həmçinin qeyd etmək olar ki bir sıra türk dillərdində (qazax, tatar, başqurd, sibir, qumuq, noğay, qaraqalpaq və s.) C səsi əvəzinə daha çox J səsi işlənilir və ya ümumiyyətlə C səsi yoxdur.
Yiyəlik -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçiləri Türkiyə türkcəsində də -mı4 və -nı4 olan şəkilşilərin yiyəsiz analoqu kimi işlənir:
Türkiyə Türkcəsi
kapıyı kapa, ölüyü diriltmek, o ayakkabıyı al
Ayrım-Qarapapaq şivəsi
qapıyı qayır, ölüyü diritməh, o əkkavıyı al
Ədəbi Azərbaycanca
qapını bağla, ölünü diriltmək, o ayaqqabını al
Müqayisə dərəcəsini bildirən -rax, -rəh şəkilçiləri Qıpçaq dillərində (misal üçün, Tatarcada) indi də işlənir:
o yazêr, o verer; Allaha inanêêrım, popaza inanmêêrım
Ayrım-Qarapapaq
o yazēr, o verēr; Allaha inanēram, rahivə inanmēram
Azərbaycanca
o yazır, o verir; Allaha inanıram, rahibə inanmıram
Felin bacarıq şəklinin inkar edən -amma, -əmmə şəkilçiləri:
Gəncəbasar Türkcəsi
bajarammadı, yazammadı, görəmmədim, üzəmmədin
Türkiyə Türkcəsi
beceremedi, yazamadı, göremedim, yüzemedin
Ədəbi Azərbaycanca
bacara bilmədi, yaza bilmədi, görə bilmədim, üzə bilmədin
Söz fərqliyi
Azərbaycanca
Gəncəbasarca
Tatarca
Türkməncə
Qumuqca
Noğayca
mişar
pışkı
pıçkı
byçgy
bıçğı
pışkı
payız
güz
köz
güýz
güz
küz
Rusiya
Ərəsey, Ursyet
Rəsəy
Orsýet
Aresey (Əresey)
Resey
sahib
yiyə
iyə
eýe
yes (ye)
iye
şərab
çaxır
şərab
çakyr, şerap
çağır
şağır
əqrəb
çayan
çayan
açýan
çayan
şayan
xətt
sızıx/cızıx
sızık
çyzyk
sızık
sızık
çirk
kir
ker
kir
kir
kir
ev
öy
öy
öý
üy
üy
Nümunələr
Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsi I maddəsinin yazısı Azərbaycan dilinin ədəbi normasında və Gəncəbasar ləhcəsində:
Ədəbi Azərbaycanca
Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Gəncəbasar ləhcəsi
Pütün insannar ləyəğətnən hüquklarıŋa görə azat həm də baravar doğulullar. Olarıŋ (onnarıŋ) şuurrarınnan vijdannarı var, bir-birrərinə də munasibəttə qardaştıx ruhunda davrammalıdılar.
Məna sürüşməsi
Məna sürüşməsi (bir sözün fərqli mənası) Gəncəbasarcada bir neçə sözdə görünür:
Semantik Dəyişmələr
Nümunələri
Gəncəbasar ləhcəsində söz
(Mötərizədə lazımsa ədəbi variantı yazılır)
Sözün Gəncəbasar ləhcəsində mənası
Ədəbi dildə işlənən mənası
ayna
pəncərə
güzgü
gəvə (gəbə)
xalça (bütün xalça növləri)
böyük xalça
məhrəva (məhrəba)
qətfə
dəsmal
tel
alının üstünə düşən saçlar
tük, saç dənəsi
sərgi
paltar qurutma asılqanı
eksponatların nümayiş edilən yeri
intası (intəhası)
lakin
axırı, qurtaranı, nəhayət, xülasə
Ləhcə lüğəti
Gəncəbasar lüğətində ədəbi dildə olmayan, olsa da başqa məna daşıyan bir sıra işlənən xüsusi sözlər var:
bılıx
inəyin yeni doğulmuş balası
boyl
1) sonra 2) deməli, deyəsən
bozdamaş
doğramac
cələ
boğaz xəstəliyi
cələf
arıq, zəif
coyğa
tayfa, nəsil
çalası
provokator
çayan
əqrəb
çəkuzandı
sapand, quşatan
çığnamax
tapdalamaq, ayaqlamaq
elti
(qardaşların həyat yoldaşları bir birinə "elti" olur)
əpbəh
çörək
fəşmi
əsas, qanun
hənd
divar
qulax
istiqamət
mığı
ağcaqanad
şeytan
ilbiz
Tənqidi
Hal-hazırda Gəncəbasar ləhcəsini və bu ləhcədə danışan kəsləri qoruyan qanun yoxdur. 2003-cü ilə kimi, Orfoepiya lüğətinin çıxmasına qədər el içində dil iki yerə ayrılırdı: loru dili və kitab dili, lakin orfoepiya lüğəti çıxandan sonra loru dili ədəbi Azərbaycan dilinə zidd oldu. Televiziyada ləhcələrə qarşı propaqanda başladı, Kinematoqrafda satira kimi çox vaxtı ağıllı olmayan qəhrəmanlar Gəncəbasar dilində danışır və nəticədə ələsalmadan qaçaraq təziq altında Azərbaycan əhalisi bu ləhcədən az işlədir, lakin Rusiyada bu ləhcədə danışan adamlar Azərbaycan televiziyasına baxmadığına görə bu propaqandaya uğramırlar. Başqa dövlətlər təcrübəsində ləhcə diskriminasiyası əşkarlanması var, beynəxalq hüquqda buna "linguisticism" deyirlər və bir sıra ölkələrdə, misal üçün ABŞ-də, ləhcə diskriminasiyasına görə cinayətkarlar 5 ilə kimi azadlıqdan məhrum edilirlər.
Rəsmiləşdirmə çalışmaları
2012-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor İnstitutu Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələrini yerli dillərlə yazılaraq çap etdi
10 dekabr 2018-ci ildə Pavel DurovunTelegram mesajlaşma uyğulamasında (messenger) özəl dillər (custom languages) funksiyası təqdim olundu, və bir sıra uydurulmuş dillər (Kliqon, Yuxarı Valerian və s.), ləhcələr, həmçinin, Gəncəbasar Türkcəsində ("gencebasarca" kodu ilə) də tərcümə başlandı. Hal-hazırda Telegram'ı Gəncəbasar ləhcəsində işlətməsi mümkündür
İstinadlar
Məmmədağa Şirəliyev, Azərbaycan dialektologiyasının əsasları, 2008
2021-05-10 at the Wayback Machine Древнетюркский словарь, 1969, s.552
2023-06-29 at the Wayback MachineТалас VIII бітіктасы, Börtil esiz seniŋ (e) Özüge q…
Ünal ŞENEL, III. ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK VARLIĞI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ, I. CİLT, 2012
2019-07-17 at the Wayback Machine По закону гармонии гласных (смотри Сингармонизм), аллофон ê является коррелятом гласного е в глагольном аффиксе настоящего времени -êr/-er: yazêr ‘пишет’, verer ‘даёт’
Azərbaycan Folkloru Antologiyası, Bakı – "Nurlan" – 2012
2020-12-09 at the Wayback Machine Custom Languages, Instant View 2.0 and More
2023-06-29 at the Wayback Machine Anyone can switch their Telegram interface to Turkish (Ganjabasar) by following this link
2023-06-29 at the Wayback Machine Change Language: Turkish (Ganjabasar)
Opening this link will translate the interface of Telegram to a different language. You can change the language back in Settings.