Ayutiya krallığı (tay อาณาจักรอยุธยา) — 1351–1767-ci illərdə indiki Tailand ərazisində hökmranlıq etmiş feodal buddist dövləti. Ayutiya xarici tüccarlarla səmimi idi. Bu tüccarlara çinlilər, vyetlər, portuqaliyalılar, hindlilər, yaponlar, koreyalılar, farslar, ispanlar, niderlandlılar, ingilislər və fransızlar daxil idi. Yerli hakimiyyət bu tüccarlara paytaxt Ayutiya şəhərinin qala divarlarının ətrafında kəndlər qurmağa icazə vermişdir.
| Tarixi krallıq | |||||
| Ayutiya krallığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| อาณาจักรอยุธยา | |||||
|
|||||
 Ayutiyanın təsir sferası və qonşu dövlətlərinin xəritəsi ( təx. 1540-cı il). Ayutiya krallığı tünd göy rənglə verilib. |
|||||
 |
|||||
| Rəsmi dilləri | Supxanburi dialekti | ||||
| Dövlət dini | |||||
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya | ||||
| Kral | |||||
| • 1314—1369 | (Uthonq) | ||||
| • 1590—1605 | (Naresuan) | ||||
| • 1656—1688 | (Naray) | ||||
| • 1758—1767 | (Ekathat) | ||||
| Tarixi | |||||
| • 1351 | Ayutiyada taxta çıxması | ||||
| • 1438 | Sukxotay krallığı ilə şəxsi birlik | ||||
| • 1564, 1569 | vassalı | ||||
| • 1583, 1584 | Sukxotay krallığı ilə birləşmək və vassallıqdan azad olma | ||||
| • 1629 | Sukxotay sülaləsinin sonu azad olma | ||||
| • 1767 | şəhərinin düşməsi | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
.svg)
_goldStamp_bgred.png)
Xarici tüccarlar XVI əsrdə Ayutiyanı şərqdəki ən böyük və ən zəngin şəhərlərdən biri olaraq təsvir etmişdir. Kral (1656–1688) Fransa kralı XIV Lüdovik ilə yaxın əlaqəli var idi. Dövlətdə olan fransız nümayəndəlar Ayutiyanın Paris qədər böyük və zəngin olduğunu qeyd etmişdir.
1550-ci ildən etibarən krallığın vassallarına Malay yarımadasında yerləşən bir neçə şəhər dövlətləri, Sukxotay, və indiki Birma və Kamboca dövlətlərinin bir hissəsi aid idi. Krallığa bu dövrdə daha çox Ayutiya imperiyası deyilirdi.
Avropa mənbələrində Ayutiya krallığı Siam adlandırılırdı, ancaq bir çox mənbə Ayutiyanın yerli əhalisinin özünü adlandırdığını, krallıqlarına isə tay dövləti mənasını verən Krunq Tay (tay กรุงไท) dediklərini sübut edir. Niderland Ost-Hind Şirkəti tərəfindən sifariş edilən bir rəsm əsərində Ayutiya krallığı Ayudeya olaraq qələmə vermişdir.
Tarix
Mənşə
Tünd göy: Ayutiya krallığı
Tünd yaşıl: Lansanq krallığı
Bənövşəyi:
Narıncı:
Qırmızı: Khmer İmperiyası
Sarı:
Göy:
Açıq yaşıl:
Tarixşünasların əksəriyyəti vadisindəki Ayutiya şəhərində qurulan bu tay dövlətinin daha əvvəllər (o zamanlar hələ də Khmer İmperiyasının suverenliyində) və yaxınlıqlarında yarandığına inanır. Mənbələrdən biri XIV əsrin ortalarında böyük bir epidemiyadan qorxan kral (1314–1369) sarayını cənuba Çaopxraya çayının vadisindəki çaylarla örtülü bir adaya köçürdüyünü deyir. Şəhərin adı hinduizmin regiondakı təsirinin rəmzidir. Şəhərin adı milli tay eposu və Ramayananın tay versiyası olan ilə əlaqələndirilir.
Səfərlər
Ayutiya hegemonluğuna Sukxotay,:222 və kimi şimal krallıqlarını və şəhər dövlətlərini fəth edərək başlamışdır. XV əsrin axırlarında Ayutiya regionun böyük gücü olan Anqkor krallığına səfərlər etmişdir. İllər keçdikcə Anqkor krallığının Çaopxraya çayı vadisindəki təsiri azalırdı və Ayutiya regionun yeni gücünə çevrilirdi.
Ayutiya və arasındakı münasibətlər Ayutiyanın 1451-ci ildə gerçəkləşən Txau Çoy üsyanını dəstəkləməsindən sonra xeyli pisləşmişdi. Sukxotay krallığının zadəganlarından olan Yuttittxiranın Ayutiya kralı (1431–1488) ilə münaqişələri var idi. O, Borommatraylokkanatın sarayına getmiş və onu Pxitsanuloka hücum etməyə çağırmışdır. Beləliklə Yuxarı Çaopxraya vadisi uğrunda başlamışdır. 1460-cı ildə qubernator Çalianq Lannatay kralı təslim olmuşdur. Bunu görən Borommatrailokkanat müharibəyə daha çox diqqət ayırmaq üçün paytaxt və ordusunu Pxitsanuloka köçürmüşdür. Tilokarat 1475-ci ildə Borommatraylokkanat ilə sülh imzalamışdır.
Buna baxmayaraq, Ayutiya krallığı mərkəzləşmiş bir dövlət deyildi. Ayutiya özünüidarə edən knyazlıqlardan və xərac verən vilayətlərdən ibarət idi. Bu knyazlıqlar və vilayətlər Ayutiya kralına sədaqət andı içirlər. Bir çox tarixçilər bunu adlandırırlar. Bu knyazlıqlar ya Ayutiya krallıq sülaləsinin üzvləri ya da müstəqil orduya sahib yerli hökmdarlar tərəfindən idarə olunurdu. Bu sistem yerli knyazların tez-tez üsyan çıxarmasına səbəb olunurdu.
Krallıqda vərəsəlik qanununun zəif olması və güclü bir meritokratiya anlayışının olmaması mübahisəli varislik vəziyyəti olan zaman knyazların və taxt-taca iddiası olan digər hakim simaların ordularını yığıb paytaxta hücum etməsi və qanlı çevrilişlərin baş verməsi ilə nəticələnirdi.
XV əsrin əvvəllərində Ayutiya Malay yarımadası ilə maraqlanırdı, ancaq Malakka sultanlığının əhəmiyyətli ticarət limanları dövlətin müstəqilliyini qoruyurdu. Ayutiya Min Çininin siyasi və iqtisadi dəstəyi ilə Malakkaya qarşı bir neçə uğursuz səfər həyata keçirmişdir. XV əsrin əvvəllərində Min dənizçisi Çjen Xe (1371–1435) liman şəhərində bir baza qurmuşdur. Bu isə Çinin Malakkanı taylara uduzmaq istəmədiyini bildirirdi. Çinin müdafiəsi ilə şəhər çiçəklənmə dövrünü yaşamış və Ayutiyanın ən böyük rəqiblərindən birinə çevrilmişdir. 1511-ci ildə portuqaliyalılar etmişdir.
Süqut
.png)
Qanlı bir vərəsəlik mübarizəsindən sonra Ayutiya qısa bir qızıl dövrünə girmişdir. Bu dövr XVIII əsrin ikinci yarısında baş vermiş, incəsənətin, ədəbiyyatın və təhsilin inkişafı ilə nəticələnmişdir.
Krallığın son əlli ili knyazlar arasında baş verən münaqişələrlə keçmişdir. Knyazların əsas hədəfi taxt-tacı ələ keçirmək idi. Saray əyanları və sərkərdələr sui-qəsdə uğrayırdı. Krallığın son monarxı taxta kral olan balaca qardaşını məğlub edərək çıxmışdır.:203
Fransız mənbələrinə görə Ayutiya üç knyaz şəhərindən ibarət idi. Onlar Pxuket, və idi.
1765-ci ildə 40 min əsgərlik bir Birma ordusu Ayutiyaya şimal və qərbdən hücum etdi.:250 Sərhəd ərazilərdə yerləşən kənd və qəsəbələr tez işğal olundu. 14 aylıq bir mühasirədən sonra Ayutiya şəhəri düşmüş və 1767-ci ilin aprel ayında talan edilib yandırılmışdır. Beləliklə Ayutiya krallığı süquta uğramışdır.:218
İstinadlar
- Huker, Virciniya Mateson. . Sent-Leonards, Yeni Cənubi Uels: Allen & Unwin. 2003. səh. 72. ISBN 1-86448-955-3. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
-
. XVIII City of Bang-kok // . Harper & Brothers. 1837. səh. image 288. OCLC .
The spot on which the present capital stands, and the country in its vicinity, on both banks of the river for a considerable distance, were formerly, before the removal of the court to its present situation called Bang-kok; but since that time, and for nearly sixty years past, it has been named Sia yuthia, (pronounced See-ah you-tè-ah, and by the natives, Krung, that is, the capital;) it is called by both names here, but never Bang-kok; and they always correct foreigners when the latter make this mistake. The villages which occupy the right hand of the river, opposite to the capital, pass under the general name of Bang-kok.
-
. (PDF). . Siam Heritage Trust. 1.0e. 1904. 2019-08-02 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-11-12.
There is an old city ... called by the people Müang U Thong (the city of King U Thong) and there is a tradition that Thao U Thong reigned over this city until an epidemic broke out and the people died in great numbers. He then abandoned the city and turning to the East looked out for another place to establish the capital; but the epidemic did not abate. He then crossed the Suphan (Tachin) river to escape the ravages of the epidemic, and even at the present time near the Suphan river there is a place called "Tha Thao U Thong" 'i. e.' the crossing of King U Thong.
- . The Nation. 3 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 sentyabr 2014.
- . Ualter F. Vella (redaktor ). The Indianized States of Southeast Asia. tər. Suzan Braun Kouinq. University of Hawaii Press. 1968. ISBN 978-0-8248-0368-1.
- . səh. 355
- . U. S. Library of Congress. 2011-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- Jin, Şaoçin. Office of the People's Government of Fujian Province (redaktor ). . Fujian, China: China Intercontinental Press. 2005. səh. 58. ISBN 9787508507088. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- . Thailand by Train. 2010. 2021-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- ↑ Ruanqsilp, Bxavan. . Leyden, Niderland: Koninklijke Brill NV. 2007. ISBN 0-300-08475-7. 2022-05-31 tarixində . İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- Halma, Çez Fransua. Dictionaire geographique universel. Amsterdam. 1750. səh. 880.
- Harvi, G.E. History of Burma. London: Frank Cass & Co. Ltd. 1925.
Ədəbiyyat
- Hayam, Çarls. . Kembric, İngiltərə: Cambridge University Press. 1989. ISBN 0-521-27525-3. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- Marçinkovski, M. İsmayıl. . Singapore: Pustaka Nasional. 2005. ISBN 9971-77-491-7. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
- Syamananda, Ronq. A History of Thailand. Chulalongkorn University. 1990. ISBN 974-07-6413-4.
- Vud, U.A.R. A History of Siam. London: Fisher Unwin Ltd. 1924.
- Uyatt, Deyvid K. . Nyu-Heyven, Konnektikut: Yale University Press. 2003. ISBN 0-300-08475-7.
Xarici keçidlər
- Onlayn kolleksiya — — Kornell Universiteti Kitabxanası.