"Xaşiyyə" sözünün nizarilərə münasibətdə işlənməsinə XII əsrin əvvəllərindən yazılı mənbələrdə rast gəlmək olar. Bu zamana qədər ismaililiyin iki cərəyanı — Fatimi Misirində möhkəmlənmiş nizarilər və mustalitlər arasında polemika kəskinləşdi. Fatimi xəlifəsi əl-Əmirin dövründə yazılmış əsərlərdən birində 1122-ci ildə Suriya nizariləri ilk dəfə Həşişiyyə adlandırılmışdır. Bu termin yenidən onlara münasibətdə Səlcuq salnaməsi "Nüsrətül-fətrə"də (1183), eləcə də tarixçilər Əbu Şama (vəf. 1267) və İbn Muyəssarın (vəfatı 1278) əsərlərində işlənmişdir. Əlamut dövrünün fars Nizariləri də Zeydi yazılarında Həşişi adlanırdı. Bütün qeyd olunan mənbələrdə nizarilərin həşişdən istifadə etməsi ilə bağlı heç bir iddia yoxdur. Hasişiyyə sözü "soyğunçular, aşağı təbəqələr" və "imansız sosial pariyalar"[1] kimi alçaldıcı mənalarda işlənmişdir.

Nizarilərlə səliblər arasında ilk toqquşmalar 12-ci əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Suriya Nizarinin başçısı Rəşidəddin Sinanın (1163–1193) dövründən başlayaraq, haşişi sözündən götürülmüş qatil termini Qərb salnaməçiləri və səyyahlarının yazılarında rast gəlinir [1]. Sözün başqa mənşəyi də güman edilir — ərəbcə "Həsaniyun", yəni "həssanilər", yəni Həsən ibn Sabbahın ardıcıllarıdır[2].

L. Vasilievin fikrincə, bu ad həşişdən istifadə etmələri ilə əlaqədar təhrif olunmuş "haşaşina"dan gəlir.

Əsas məqalələr: Şiəlik və İsmaililər

Məhəmmədin vəfatından sonra müsəlman icmasının və buna görə də o dövrdə çox böyük və qüdrətli bir dövlətin başçısının kimin olacağı sualı ortaya çıxanda İslam ümməti iki döyüşən düşərgəyə bölündü: sünnilər və şiələr.

Bəzi müsəlmanlar hakimiyyətin yalnız Məhəmməd peyğəmbərin birbaşa nəslinə, yəni Məhəmmədin sevimli qızı Fatimə ilə evlənən peyğəmbərin əmisi oğlu Əli ibn Əbu Talibin birbaşa nəslinə məxsus olmasını müdafiə edirdilər. Onların fikrincə, Məhəmməd peyğəmbərlə yaxın qohumluq Əlinin nəslini İslam dövlətinin yeganə layiqli hökmdarı etdi. Şiələrin adı da buradan yaranıb — "Şiə Əli" ("Əlinin partiyası").

Azlıqda olan şiələr tez-tez sünni hakim çoxluq tərəfindən təqib olunurdu, buna görə də onlar çox vaxt gizlənməyə məcbur olurdular. Səpələnmiş şiə icmaları bir-birindən təcrid olunmuş, aralarındakı təmaslar ən böyük çətinliklərlə və çox vaxt həyati təhlükələrlə dolu idi. Çox vaxt ayrı-ayrı icmaların üzvləri yaxınlıqda olduqları üçün şiə həmkarlarının yaxınlığından xəbərsiz idilər, çünki onların qəbul olunmuş təcrübələri şiələrə öz həqiqi fikirlərini gizlətməyə imkan verirdi[4].

Şiələr öz əqidələrinə görə, gec-tez dünyaya dördüncü xəlifənin birbaşa nəslindən olan Əlinin rəhbərlik edəcəyinə inanan imamilər idi. İmamlar inanırdılar ki, bir gün əvvəllər yaşayan qanuni imamlardan biri sünnilərin tapdaladığı ədaləti bərpa etmək üçün diriləcək. Şiəlikdə əsas cərəyan IX əsrdə Bağdadda zühur edən və 12 yaşında izsiz yoxa çıxan on ikinci imam Məhəmməd İbn Əl-Həsənin (Əbul-Kasım, bin Əl-Hosan) Hz. dirilən imam kimi çıxış edərdi. Əksər şiələr qəti şəkildə inanırdılar ki, "gizli imam" məhz Əbül-Kasımdır, o, gələcəkdə bəşər aləminə Məsih-mehdi ("gizli imam" – xilaskar) obrazında qayıdacaq. On ikinci İmamın ardıcılları sonradan "On ikililər" adı ilə tanındılar.

Təxminən eyni prinsip şiəliyin digər qollarını formalaşdırmaqda da istifadə edilmişdir. "Beşliklər" — şiə imam Hüseynin nəvəsi, beşinci imam Zeyd ibn Əlinin kultuna inanırdılar. 740-cı ildə Zeyd ibn Əli Əməvi xəlifəsinə qarşı şiə üsyanına rəhbərlik etdi və üsyançı ordunun ön sıralarında vuruşaraq döyüşdə öldü. Sonralar, beşliklər Zeyd ibn Əlinin тəslinin müxtəlif nümayəndələrinin imamət hüququnu tanıyan üç kiçik qola bölündü.

Zeydilərlə (beşliklər) paralel olaraq 8-ci əsrin sonlarında ismaili hərəkatı yarandı və sonradan İslam dünyasında geniş əks-səda doğurdu.

10-cu əsrdə ismaililər tərəfindən Fatimilər xilafətinin əsası qoyuldu. Bu zamana qədər İsmaili təsiri Şimali Afrika, Fələstinə, Suriyaya, Livana, Yəmənə, Siciliyaya, eləcə də müsəlmanların müqəddəs şəhərləri olan Məkkə və Mədinəyə yayılmışdı. Bununla belə, İslam dünyasının qalan hissəsində, o cümlədən ortodoks şiələrdə ismaililər ən təhlükəli bidətçi hesab olunurdular və hər fürsətdə vəhşicəsinə təqib edilirdilər.

Gəncliyində ismaililərə qoşulan və sonralar Fatimilər xilafətinin paytaxtı Qahirəyə səfər edən Həsən ibn Sabbah bir vaiz (dai) kimi lazımi bilik və təcrübə əldə etdi. 1080-ci illərdə o, tədricən öz ətrafında çoxlu sayda pərəstişkarları, tələbələri və ardıcıllarını topladı. 1090-cı ildə Qərbi İranın dağlıq bölgələrində Qəzvin yaxınlığındakı Əlamut qalasını döyüşsüz ələ keçirə bildilər. Sonrakı illərdə Sabbah tərəfdarları Rudbar və Qumis vadilərində bir sıra qalaları, Kuhistan şəhərlərini, həmçinin qərbdə — Livanın və Suriyanın dağlıq bölgələrində bir neçə qalaları ələ keçirdilər və ya aldılar. Zaman keçdikcə 1256-cı ildə monqol istilası nəticəsində mövcudluğuna son qoyulan İsmaili dövləti yarandı[5].

İbn Əs-Səbbah Alamutda istisnasız olaraq hamı üçün sərt olan bir həyat tərzi qurdu. O, ilk növbədə nümayişkaranə şəkildə müsəlmanların Ramazan orucu zamanı öz dövlətinin ərazisində bütün şəriət qanunlarını ləğv etdi. Ən kiçik geri çəkilmə ölümlə cəzalandırılırdı. O, dəbdəbənin istənilən təzahürünə ciddi qadağa qoydu. Məhdudiyyətlər hər şeyə şamil olunurdu: ziyafətlər, əyləncəli ovlar, evlərin daxili bəzəyi, bahalı paltarlar və s. Məsələ onda idi ki, sərvət bütün mənasını itirdi. İstifadəsi mümkün deyilsə, niyə lazımdır? İbn Əl-Səbbah Əlamut dövlətinin mövcudluğunun ilk mərhələlərində İslam dünyasının bilmədiyi və o dövrün Avropa mütəfəkkirlərinin ağlına belə gətirmədiyi orta əsr utopiyasına bənzər bir şey yaratmağa nail oldu. Bununla da o, cəmiyyətin aşağı və yuxarı təbəqələri arasındakı fərqi faktiki olaraq aradan qaldırdı. Bəzi tarixçilərin fikrincə, Nizari İsmaili dövləti güclü şəkildə kommunaya bənzəyirdi. Yalnız fərqi ondan ibarət idi ki, oradakı hakimiyyət azad işçilərin ümumi şurasına deyil, avtoritar ruhani liderə məxsus idi.

İbn Sabbahın özü ömrünün sonuna qədər son dərəcə zahid həyat tərzi sürərək ətrafına şəxsi nümunə göstərdi. Qərarlarında ardıcıl idi və lazım gələrsə, qəddar idi. O, hətta müəyyən edilmiş qanunları pozmaqda şübhəli bilinən oğullarından birinin edam edilməsini əmr edib.

İbn Sabbah dövlətin yarandığını elan edərək bütün Səlcuq vergilərini ləğv etdi, əvəzində Əlamut sakinlərinə yollar çəkməyi, kanallar qazmağı və alınmaz qalalar ucaltmağı əmr etdi. Dünyanın hər yerində onun vaizləri — nadir kitablar və müxtəlif bilikləri ehtiva edən əlyazmalar alırdılar. İbn Sabbah inşaat mühəndislərindən tutmuş həkimlərə, kimyagərlərə qədər müxtəlif elm sahələri üzrə ən yaxşı mütəxəssisləri öz qalasına dəvət edir və ya qaçırırdı. Haşşaşinlər tayı-bərabəri olmayan istehkamlar sistemi yarada bildilər və ümumilikdə müdafiə anlayışı öz dövründən bir neçə əsr qabaq idi. Alınmaz dağ qalasında oturan İbn Sabbah bütün Səlcuqlu dövlətinə kamikadzelər göndərdi. Amma İbn Sabbah intiharçı terrorçuların taktikasına dərhal gəlmədi. Onun bu qərarı təsadüf nəticəsində verdiyi bir əfsanə var.

İslam dünyasının hər yerində İbn Sabbahın adından onun təlimlərinin çoxsaylı təbliğçiləri öz həyatlarını riskə ataraq fəaliyyət göstərirdilər. 1092-ci ildə Səlcuqlar dövlətinin ərazisində yerləşən Sava şəhərində Haşşaşin vaizləri müəzzini haşşaşinləri yerli hakimiyyət orqanlarına təhvil verəcəyindən ehtiyat edərək öldürdülər. Bu cinayətə görə qisas almaq üçün Səlcuqi sultanının baş vəziri Nizam əl-Mülkün əmri ilə yerli ismaililərin başçısı tutuldu və yavaş və işgəncə ilə öldürüldü. Edam edildikdən sonra onun cəsədi nümayişkaranə şəkildə Sava küçələrində süründürülüb və bir neçə gün meyit əsas bazar meydanında asılı halda saxlanıldı. Bu edam həşşaşinlər arasında hiddətlə qarşınlandı. Alamut sakinlərinin qəzəbli izdihamı onların ruhani müəlliminə və dövlətin hökmdarının evinə yaxınlaşdı. Rəvayətə görə, İbn Sabbah evinin damına çıxıb yüksək səslə dedi: "Bu şeytanın öldürülməsi cənnət səadətinə aparacaqdır!"

İbn Sabbah evinə qayıtmağa vaxt tapmamış Tahir Ərrani adlı bir gənc izdihamın arasından çıxdı və Sabbahın qarşısında diz çökərək ölüm hökmünü öz canı ilə ödəmək demək olsa belə, yerinə yetirmək arzusunu bildirdi.

Haşşaşinlərin kiçik bir dəstəsi öz ruhani liderindən xeyir-dua alaraq kiçik qruplara bölünərək Səlcuq dövlətinin paytaxtına doğru hərəkət etdilər. 1092-ci il oktyabrın 10-da səhər tezdən Tahir Ərrani birtəhər vəzir sarayının ərazisinə daxil ola bildi. Qış bağçasında gizlənmiş, bıçağı əvvəllər zəhərlə bulaşmış nəhəng bıçağı sinəsinə sıxaraq səbirlə qurbanını gözləyirdi. Günortaya yaxın xiyabanda çox zəngin libas geyinmiş bir kişi peyda oldu. Ərrani heç vaxt vəziri görməmişdi, lakin xiyabanda gəzən adamın çoxlu sayda cangüdən və qullarla əhatə olunduğunu nəzərə alaraq, qatil bunun yalnız vəzir ola biləcəyinə qərar verdi. Sarayın hündür, alınmaz divarları arxasında cangüdənlər özlərini həddən artıq arxayın hiss edirdilər və vəziri qorumaq onlar tərəfindən gündəlik ritual vəzifədən başqa bir şey kimi qəbul edilmirdi. Ərrani mühafizəçilərin sayıqlığını itirməsindən istifadə etdi. O, əlverişli məqamdan istifadə edərək vəzirin yanına sıçrayıb və zəhərli bıçaqla ona azı üç dəfə zərbə endirdi. Mühafizəçilər çox gec gəldilər. Qatil tutulmazdan əvvəl vəzir artıq ölüm sancılarında qıvrılırdı. Mühafizəçilər Ərranini faktiki olaraq parçaladılar, lakin Nizam əl-Mülkun ölümü saraya basqın üçün simvolik bir siqnal oldu. Haşşaşinlər vəzirin sarayını mühasirəyə alıb yandırdılar.

Səlcuqi dövlətinin baş vəzirinin ölümü bütün İslam aləmində o qədər güclü rezonans doğurdu ki, o, istər-istəməz İbn Səbbahı çox sadə, lakin buna baxmayaraq parlaq bir nəticəyə sövq etdi: dövlətin çox təsirli müdafiə doktrinasını qurmaq mümkündür və xüsusən də ismaili hərəkatı üçün böyük nizami ordunun saxlanmasına əhəmiyyətli maddi vəsait sərf etmədən bunu həyata keçirə bilərdilər. Öz "xüsusi xidmətimiz" yaratmaq lazım idi ki, onun vəzifələrinə mühüm siyasi qərarların asılı olduğu şəxslərin qorxudulması və nümunəvi şəkildə aradan götürülməsi daxil olmalı idi. Potensial qurbanı qorumaq üçün nə sarayların və qalaların hündür divarlarının, nə böyük bir ordunun, nə də fədakar cangüdənlərin qarşı çıxa bilməyəcəyi xüsusi xidmət.

İlk növbədə etibarlı məlumatların toplanması mexanizmini qurmaq lazım idi. Bu vaxta qədər İbn Sabbahın İslam dünyasının bütün guşələrində onsuz da saysız-hesabsız təbliğatçıları var idi və onlar mütəmadi olaraq baş verən bütün hadisələrdən onu xəbərdar edirdilər. Bununla belə, yeni reallıqlar keyfiyyətcə fərqli səviyyəli kəşfiyyat təşkilatının yaradılmasını tələb edirdi, onun agentləri hakimiyyətin ən yüksək eşelonlarına çıxış əldə edə bilərdi. Haşşaşinlər "işə götürmə" anlayışını ilk təqdim edənlər arasında idi. İsmaililərin rəhbəri imam ilahiləşdirildi, həmkarlarının İbn Sabbaha sədaqəti onu məsum etdi; onun sözü qanundan çox idi, onun iradəsi ilahi ağlın təzahürü kimi qəbul edilirdi. Kəşfiyyat strukturunun bir hissəsi olan İsmaili, Allahın ən yüksək mərhəmətinin təzahürü kimi öz qismətinə hörmətlə yanaşırdı. Ona təklif edildi ki, o, yalnız "böyük missiyasını" yerinə yetirmək üçün doğulub və heç bir dünyəvi cazibə və ya qorxu onu saxlaya bilməz.

Öz agentlərinin fanatik sədaqəti sayəsində İbn Sabbah ismaililərin düşmənləri olan Şiraz, Buxara, Bəlx, İsfahan, Qahirə və Səmərqənd hakimlərinin bütün planlarından xəbərdar oldu. Bununla belə, terrorun təşkili öz həyatlarına biganəlik və ölümə nifrət etmələri onları praktiki olaraq toxunulmaz edən peşəkar qatillərin hazırlanması üçün düşünülmüş texnologiya yaratmadan düşünülə bilməzdi.

İbn Sabbah Alamut dağ qalasındakı qərargahında kəşfiyyatçıların və terrorçu diversantların hazırlanması üçün əsl məktəb yaratdı. 90-cı illərin ortalarına qədər. 11-ci əsrdə Alamut qalası ixtisaslaşmış məxfi agentlərin hazırlanması üçün dünyanın ən yaxşı akademiyasına çevrildi. O, son dərəcə sadə hərəkət etdi, lakin əldə etdiyi nəticələr çox təsiredici idi. İbn Sabbah əmrə qoşulma prosesini çox çətinləşdirdi. Təxminən iki yüz namizəddən maksimum beş-on nəfəri seçimin son mərhələsinə buraxılırdı. Namizəd qalanın içəri hissəsinə girməzdən əvvəl ona məlumat verildi ki, gizli biliklə tanış olduqdan sonra əmrdən geriyə yol tapa bilməz.

Əfsanələrdən birində deyilir ki, İbn Sabbah müxtəlif növ biliklərə sahib olan çox hərtərəfli biliyə malik olan insan idi. Belə ki, gələcək terrorçuları seçərkən o, namizədlərin yoxlanılmasının ilk sınaqlardan çox əvvəl başladığı qədim Çin döyüş sənəti məktəblərinin metodlarından istifadə edirdi. Ordenə qoşulmaq istəyən gənclər bir neçə gündən bir neçə həftəyə qədər bağlı qapılar qarşısında saxlanılırdı. Həyətə yalnız ən inadkarlar dəvət olunurdu. Orada bir neçə gün aclıqdan soyuq bir daş döşəmədə oturmağa, cüzi yemək qalıqları ilə kifayətlənməyə və bəzən dondurucu leysan yağış və ya qarda evə dəvət edilmələrini gözləməyə məcbur oldular. Ibn Sabbahın evinin qarşısındakı həyətdə zaman-zaman onun birinci dərəcəni keçmişlər arasından tərəfdarları peyda olurdu. Onlar gənclərin "Haşşaşin" sıralarına qoşulmaq istəyinin nə qədər güclü və sarsılmaz olduğunu yoxlamaq üçün onları hər cür təhqir edir, hətta döyürdülər. Hər an gəncə ayağa qalxıb evə getməyə icazə verildi. Böyük Rəbbin evinə yalnız sınaqların birinci mərhələsindən keçənlər buraxılırdı. Onları yedirdir, yuyundurur, yaxşı, isti paltarlar geyindirdilər… Onların üzünə "başqa həyatın qapıları" açılmağa başladı.

Eyni rəvayətdə deyilir ki, Haşşaşinlər öz yoldaşları Bu Tahir Arraninin cənazəsini zorla geri götürərək müsəlman ayinlərinə uyğun olaraq dəfn etdilər. İbn Sabbahın əmri ilə Əlamut qalasının qapısına tunc lövhə mıxlanmışdı, onun üzərində Bu Tahir Ərraninin adı, onun qarşısında isə onun qurbanı — baş vəzir Nizam əl-Mülkün adı həkk olunmuşdur. İllər keçdikcə bu tunc lövhə bir neçə dəfə artırılmalı oldu, çünki siyahıya yüzlərlə vəzir, şahzadə, molla, sultan, şah, markiz, hersoq və şahın adı daxil edilməyə başladı.

Haşşaşinlər döyüş qruplarına fiziki cəhətdən güclü gəncləri seçirdilər. Üstünlük yetimlərə verildi, çünki həşşaşinin ailəsi ilə əbədi olaraq ayrılması tələb olunurdu. Təriqətə qoşulduqdan sonra onun həyatı bütünlüklə Ulu Tanrı adlandırılan "Dağ Qocası"na aid idi. Düzdür, Haşşaşin təriqətində sosial ədalətsizlik problemlərinə çarə tapmadılar, amma "Dağ qocası" imtina etdikləri real həyat müqabilində onlara Ədn bağlarında əbədi səadət təmin etdi.

İbn Sabbah "fidayin" [6] adlanan şeyi hazırlamaq üçün kifayət qədər sadə, lakin son dərəcə təsirli bir üsul tapdı. "Dağ qocası" evini "Cənnətə gedən yolda ilk addımın məbədi" elan etdi. Namizədin İbn Sabbahın evinə dəvət edilərək həşişlə narkotik maddə içilməsi barədə yanlış fikir var ki, həşşaşin adı da buradan yaranıb. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əslində tiryək nizarilərin ritual hərəkətlərində tətbiq olunurdu. Sabbahın ardıcıllarına isə Nizarilərə xas olan yoxsulluğa işarə edərək "həşişşinlər", yəni "ot yeyənlər" ləqəbi verildi. Beləliklə, tiryəklərin yaratdığı dərin narkotik yuxusuna qərq olmuş gələcək fədaini artıq onu yaraşıqlı qızların, şərab çaylarının və bol yeməklərin gözlədiyi süni şəkildə yaradılmış "Cənnət bağı"na köçürürdülər. Çaşqın gənci şəhvət dolu nəvazişlərlə əhatə edən qızlar özlərini cənnət Huriya bakirələri kimi göstərərək, gələcək həşşaşin kamikadzesinə pıçıldadılar ki, o, kafirlərlə döyüşdə ölən kimi bura qayıda bilər. Bir neçə saatdan sonra ona yenidən dərman verildi və yenidən yuxuya getdikdən sonra onu geri qaytardılar. Yuxudan oyanan cavan, əsl cənnətdə olduğuna ürəkdən inanırdı. Oyandığı ilk andan real dünya onun üçün hər hansı dəyərini itirirdi. Onun bütün arzuları, ümidləri, düşüncələri özünü yenidən "Cənnət bağında", o qədər uzaqda və indi əlçatmaz olan gözəl qızların və rəftarların arasında tapmaq arzusuna tabe idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, söhbət 11-ci əsrdən gedir, onun əxlaqı o qədər sərt idi ki, zina üçün sadəcə daşqalaq edilərək öldürülə bilərdilər. Bir çox kasıb kişilər üçün gəlin qiymətini ödəmək mümkün olmadığı üçün qadınlar sadəcə əlçatmaz bir lüks idi.

"Dağ qocası" özünü mahiyyətcə və əslində peyğəmbər elan etdi. Haşşaşinlər üçün o, Allahın yer üzündəki himayədarı, müqəddəs iradəsinin carçısı idi. İbn Sabbah öz ardıcıllarını ruhlandırırdı ki, onlar Ədn bağlarına yalnız bir şərtlə, yəni onun birbaşa əmri ilə ölümü qəbul etməklə, paklıqdan yan keçərək gedə bilərlər. O, Məhəmməd peyğəmbərin ruhunda "Cənnət qılıncların kölgəsindədir" kəlamını təkrarlamaqdan əl çəkmirdi. Beləliklə, həşşaşinlər ölümdən nəinki qorxmur, əksinə onu çoxdan gözlənilən cənnətlə əlaqələndirərək onu ehtirasla arzulayırdılar.

Ümumiyyətlə, İbn Sabbah saxtakarlıq ustası idi. Bəzən o, eyni dərəcədə təsirli bir inandırma texnikasından və ya indi adlandırdıqları kimi, "beyin yuyulmasından" istifadə edirdi. Əlamut qalasının salonlarından birində, daş döşəmədəki gizli çuxurun üstündə, mərkəzdə diqqətlə oyulmuş dairəvi böyük mis qab quraşdırılmışdır. İbn Sabbahın əmri ilə həşşaşinlərdən biri qabın içində kəsilmiş deşikdən başını soxaraq bir çuxurda gizləndi ki, kənardan mahir makiyaj sayəsində sanki kəsilmiş kimi görünürdü. Gənc tərəfdarlar zala dəvət olundu və onlara "kəsik baş" göstərildi. Qəfildən İbn Sabbahın özü qaranlıqdan peyda oldu və "kəsilmiş baş" üzərində sehrli jestlər etməyə və "anlaşılmaz, başqa dünya dilində" sirli sehrlər söyləməyə başladı. Bundan sonra "ölü baş" gözlərini açıb danışmağa başlayırdı. İbn Sabbah və digər iştirakçılar cənnətlə bağlı suallar verdilər və "kəsik baş" onlara nikbin cavablar verirdi. Dəvətçilər zalı tərk etdikdən sonra İbn Səbbahın əmri köməkçisinin başı həqiqətən də kəsilərək, ertəsi gün Əlamut darvazaları qarşısında nümayiş etdirilirdi.

"İdeoloji hazırlıq"dan əlavə, həşşaşinlər yorucu gündəlik məşqlərə çox vaxt sərf edirdilər. Gələcək həşşaşin kamikadzesindən bütün silah növlərini bilməsi tələb olunurdu: sərrast oxatma, qılıncla qılıncoynatma, bıçaq atma və yalın əlləri ilə döyüş. Onun müxtəlif zəhərlər haqqında əla anlayışı olmalı idi. Sui-qəsd məktəbinin "kursantları" gələcəkdə "intiqam daşıyıcısı"nda səbr və iradə güclərini inkişaf etdirmək üçün həm istidə, həm də kəskin soyuqda uzun müddət çömbəlməyə və ya hərəkətsiz durmağa, arxalarını qala divarına basmağa məcbur olmuşlar. " Hər bir həşşaşin kamikadzesi ciddi şəkildə müəyyən edilmiş bölgədə "iş" üçün təlim keçmişdir. Onun təlim proqramına, həmçinin yerləşdirilə biləcəyi dövlətin dilini öyrənmək də daxil idi.

Aktyorluq məharətinə xüsusi diqqət yetirilirdi — heşşaşinlərin transformasiya istedadı onların döyüş bacarıqlarından heç də az deyildi. İstəsələr, tanınmaz dərəcədə dəyişməyi bilirdilər. Özünü səyahət edən sirk qrupu, orta əsr xristian nizamının rahibləri, həkimlər, dərvişlər, şərq tacirləri və ya yerli döyüşçülər kimi təqdim edən həşşaşinlər öz qurbanlarını orada öldürmək üçün düşmənin tam yuvasına daxil olurlar. Bir qayda olaraq, "Dağ qocası"nın çıxardığı hökmü yerinə yetirəndən sonra həşşaşinlər sui-qəsd yerindən qaçmağa belə cəhd etmədilər, ölümü asanlıqla qəbul etdilər və ya özlərini öldürdülər. Sabbaxlılar, ya da tez-tez Haşşaşinlər adlandırılan "dağ qalalarının adamları", hətta cəlladın əlində olanda və orta əsrlərin vəhşi işgəncələrinə məruz qaldıqda belə, üzlərində təbəssüm saxlamağa çalışırdılar.

"Dağ qocası" haqqında şayiələr çox tez İslam dünyasının hüdudlarından kənara da yayıldı. Avropa hökmdarlarının bir çoxu onun qəzəbindən qaçmaq üçün xərac verdilər. İbn Sabbah qatillərini bütün orta əsr dünyasına göndərdi, lakin ardıcılları kimi dağ sığınacağından heç vaxt ayrılmadı. Avropada Haşşaşin liderlərini mövhumat qorxusu ilə "dağ şeyxləri" adlandırırdılar. İbn Sabbah, demək olar ki, nizamın formalaşmasından dərhal sonra bütün hökmdarları onun qəzəbindən gizlənməyin mümkün olmadığına inandıra bildi. Bu "ilahi intiqam aktının" baş verməsi an məsələsidir.

İbn Sabbahın yaratdığı təşkilat ciddi iyerarxik quruluşa malik idi. Ən aşağıda sıravi üzvlər — "fədayinlər" — ölüm hökmlərini icra edənlər idi. Onlar kor-koranə itaətkarlıqla hərəkət edirdilər və bir neçə il sağ qala bilsələr, növbəti rütbəyə — böyük sıravi və ya "rafik"ə yüksəlirdilər[7]. Haşşaşinin iyerarxik piramidasında növbəti "dai" [8] titulu idi. "Dağ qocası"nın vəsiyyəti birbaşa dai vasitəsilə ötürülürdü. İerarxik nərdivanla irəliləməyə davam edərək, nəzəri cəhətdən yalnız sirli "Şeyx əl-Cəbələ" tabe olan "dai əl-kirbəl" statusuna yüksəlmək mümkün idi. Dağ"ın özü — Həşşaşin ordeninin Böyük Rəbbi və Əlamut İsmaili dövlətinin başçısı — Şeyx Həsən I ibn Sabbah.

Diqqət etməmək mümkün deyil ki, həşşaşinlər öz nümunələri ilə Şərqin və Qərbin bir çox gizli cəmiyyətlərini ruhlandırıblar. Avropa ordenləri həşşaşinləri təqlid edir, onlardan ciddi nizam-intizam üsullarını, rütbələrdə yüksəlmə prinsiplərini, fərqlənmə, emblem və simvol texnikasını mənimsəyirdi.

26 noyabr 1095-ci ildə Papa II Urban Klermontdakı kilsə məclisində Qüds və Fələstini müsəlman Səlcuqlu türklərinin hökmranlığından azad etmək üçün səlib yürüşünün başlanmasına çağırdı.

1096-cı ilin avqustunda səlib yürüşü cəngavərlərinin dörd ordusu Avropanın müxtəlif yerlərindən Yaxın Şərqə doğru hərəkət etdi. Fransanın cənubundan — Tuluzalı Raymondun rəhbərliyi altında, İtaliyadan — Tarentumlu Norman şahzadəsi Bohemonun rəhbərliyi altında, Normandiyadan — Normandiya hersoqu Robertin rəhbərliyi altında, Lotaringiyadan — Qodefroy de Bouillon tərəfindən daha çox tanınan Bouillon Godfrey. Konstantinopolda birləşən səlibçi qoşunları Kiçik Asiyaya keçdi və Nikea, Edessa və Antakya şəhərlərini tutdu. 15 iyul 1099-cu ildə qanlı mühasirədən sonra Qüds ələ keçirildi. Beləliklə, üç il davam edən Birinci Səlib yürüşü nəticəsində Yaxın Şərqdə bir neçə xristian dövləti yarandı: Qodfri Builonun rəhbərlik etdiyi Yerusəlim Krallığı, Antakya Knyazlığı, Tripoli və Edessa qraflığı.

Roma Katolik Kilsəsi kampaniya iştirakçılarına bütün günahların bağışlanacağını vəd etdi. Zəngin Şərqin saysız-hesabsız xəzinələri ilə cəlb olunan kasıb Avropa baronları, macəraçılar və müxtəlif növ quldurlar heç vaxt xüsusilə davamlı olmayan müvəqqəti ittifaqlar və koalisiyalar yaratdılar. Məhz bu dövrdə "asasin" sözü bir çox Avropa dillərinə daxil oldu və bu dil "muzdlu qatil" mənasını qazandı.

Həsən ibn Sabbah 1124-cü ildə 73 yaşında vəfat etmişdir. O, özündən sonra radikal dini ideologiyanı və fanatik ardıcılları tərəfindən idarə olunan möhkəm möhkəmləndirilmiş dağ qalalarından ibarət sıx bir şəbəkə qoymuşdu. İbn Sabbah dövləti daha 132 il mövcud ola bildi.

Xaşxaşilərin təsirinin zirvəsi 12-ci əsrin sonlarına təsadüf edir. Bu, "Salah əd-Din" ləqəbli Sultan Yusif ibn Əyyubun rəhbərlik etdiyi Məmlük türk dövlətinin yüksəlişi ilə bağlıdır[15]. Səlibçilərin uzunmüddətli sülh müqaviləsi bağladıqları çürük Fatimi xilafətini asanlıqla ələ keçirən Salahəddin özünü İslamın yeganə həqiqi müdafiəçisi elan etdi. Bundan sonra səlibçilərin Yaxın Şərq xristian dövlətləri cənubdan təhlükə altında idi. Məqsədini xristianları müsəlman Şərqindən qovmaqda görən Salah əd-Dinlə uzun sürən danışıqlar ciddi nəticələrə gətirib çıxarmadı. 1171-ci ildə səlibçilər üçün Salah əd-Dinlə müharibələrin ən çətin dövrü başladı.

Sayca az olan, demək olar ki, xristian dünyasının qalan hissəsi ilə əlaqəsi kəsilmiş, daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləmiş səlibçilər müsəlman torpaqlarına daha da genişlənmək barədə düşünmürdülər. Yerusəlim Krallığı bir-birinin ardınca hücuma məruz qaldı. Belə bir ümidsiz vəziyyətdə onların Haşşaşinlərlə ittifaqa girməkdən başqa çarəsi qalmaması tamamilə təbiidir. Müsəlman və səlibçi dəstələrinin birgə milis kimi fəaliyyət göstərdiyini görmək bir qədər qəribə və qeyri-adi idi. Ümumiyyətlə, xaşxaşinlər kiminlə vuruşduqlarına və hansı tərəfdə olduqlarına əhəmiyyət vermədilər. Onlar üçün hamı düşmən idi — xristian da, müsəlman da. Səlibçilərin varlı feodalları xaşxaşilərin xidmətlərini səxavətlə ödəyirdilər. Bu dövrdə bir çox ərəb aristokratları və hərbi rəhbərləri xaşxaşi qatillərinin xəncərlərinə tuş gəldilər. Hətta Salah əd-Dinin özü də bir neçə sui-qəsd cəhdindən sağ çıxmalı oldu və bundan sonra o, ancaq bəxt sayəsində sağ qaldı. Lakin səlibçilərlə xaşxaşilər arasında ittifaq uzun sürmədi. İsmaili tacirlərini qarət edən Yerusəlim Krallığının kralı Monferratlı Konrad öz ölüm əmrini imzaladı. Bundan sonra xaşxaşilər hər iki düşərgəyə qatillər göndərməyə başladılar. Məlumdur ki, bu dövrdə xaşxaşilər əlindən aşağıdakı şəxslər həlak olmuşlar: altı vəzir, üç xəlifə, onlarla şəhər hökmdarı və ruhani, bir neçə Avropa hökmdarı, məsələn, II Raymond, Monferratlı Konrad, Bavariya hersoqu, eləcə də xaşxaşilərə qarşı sərt tənqidi fikirləri ilə "Dağ qocası"nın qəzəbinə səbəb olan görkəmli ictimai xadim, fars alimi Əbdülməhasin.

Nizari dövləti öz qüdrətinin zirvəsinə çatanda artıq İbn Səbbahın qoyub getdiyi dövlətdən çox fərqli idi. Orta əsr icmasından Alamut dövləti faktiki olaraq hakimiyyətin qanuniləşdirilmiş ata-baba ötürülməsi ilə irsi monarxiyaya çevrildi. Ordenin ən yüksək rütbələri arasında şiə zahidliyindən çox sünni azadlıqlarına meyil edən öz feodal zadəganları meydana çıxdı. Yeni zadəganlar dəbdəbə və var-dövlətin pis sayılmadığı bir ictimai quruluşa üstünlük verdilər. Əlamut əhalisinin ümumi təbəqələri ilə feodal zadəganları arasında məsafə getdikcə daha da artırdı. Bu səbəbdən özünü qurban verməyə hazır olanlar getdikcə azalırdı.

İbn Sabbahın ölümündən sonra onun xələfləri dövlətin mülklərini genişləndirə bilmədilər. İbn Sabbahın söylədiyi şüarlar yerinə yetirilmədi. Xaşxaşilərin dövləti kəskin daxili böhranlarla parçalanmağa başladı və onun əvvəlki qüdrəti zəifləməyə başladı. Xaşxaşilər Səlcuq dövlətindən, böyük Xorəzm dövlətinin yüksəlişindən və süqutundan, Yaxın Şərq səlibçi dövlətlərinin yaranması və süqutundan sağ çıxsalar da, Əlamut dövləti istər-istəməz öz tənəzzülünə yaxınlaşırdı.

Fatimilər xilafətinin süqutu Əlamutun sabitliyinə kəskin təsir göstərdi. Fatimilər xilafətini müsəlman Məmlük dövlətinə çevirən Salahəddin təkcə səlibçilərə deyil, digər rəqiblərinə sarsıdıcı zərbələr endirməyə başladı. XII əsrin sonlarında Salah əd-Dinin başçılığı ilə məmlük türkləri xaşxaşilərin Suriya mülklərini işğal etməyə başladılar və monqol orduları artıq şərqdən irəliləməyə başladılar. Lakin qüdrətli Salah əd-Din tərəfindən onlara edilən təzyiqlərə baxmayaraq, xaşxaşilər hələ də fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. O dövrdə Şeyx əl-Cəbəl vəzifəsini tutan Rəşidəddin əs-Sinan kifayət qədər ağıllı və güclü siyasətçi idi, katoliklərlə sünnilər arasında mahir manevrlər edərək Nizari dövlətinin suverenliyini qoruyub saxlaya bilmişdi.

1250-ci illərdə Çingiz xanın nəvəsi Hülaqunun qoşunları Qərbi İranın bir hissəsini işğal etdilər. Zəifləmiş İsmaili dövləti demək olar ki, döyüşsüz süqut etdi. Daha sonra 1273-cü ildə Misir sultanı I Baybars Suriyanın dağlıq bölgələrində xaşxaşilərin son sığınacaqlarını dağıtdı.

Rəsmi olaraq Haşşaşin təriqəti 1256-cı ildə Əlamut və Meymundiz qalaları yıxıldıqdan sonra öz fəaliyyətini dayandırdı. Marko Polonun "Dünyanın müxtəlifliyi haqqında kitab"ın XLIII fəslində sonuncu "Dağ qocası"nın (Qatillərin imamı) tarixi və adında qeyri-dəqiqlik var: "Ağsaqqal Ala-bir belə idi. bütün xalqı ilə birlikdə tutuldu və öldürüldü; o vaxtdan indiyə qədər nə ağsaqqallar, nə də qatillər var. Ağsaqqalın hökmranlığı və onun keçmişdə etdiyi pis əməllər sona çatdı"[16]. Monqolların ən mühüm qalası Əlamutu təslim etdikdən sonra öldürdükləri qatillərin sonuncu imamı III Əlaəddin Məhəmməd (1221–1255-ci illərdə hökmranlıq etdi) deyil, onun oğlu Ruk əd-Din Xurşah (1255–1256-cı illərdə hökmranlıq etdi) idi.

"Salnamələr toplusu"nun müəllifi Rəşidəddin ismaililəri qatil yox, bidətçi adlandırır: "Bu bölgədə İsmaililərin hökmranlığı 477-ci ilin əvvəlindən yüz yetmiş yeddi il davam etdi. Onların hökmdarlarının sayı 8-dir, aşağıdakı siyahı və ardıcıllıqla:

Həsən ibn Əli ibn Məhəmməd əs-Səbbah əl-Himyari.

Kiya Buzurq-Ümid

Məhəmməd [oğlu] Buzurq-Ümid

İmam Həsən Əla Zikrihiyə salam

İmam Nurəddin Məhəmməd

İmam Cəlaləddin Həsən

İmam Əlaəddin Məhəmməd

İmam Rükn-əd-din Xurşah, hakimiyyəti dayandırılmış Əlaəddin oğludur."[5].

Xaşxaşinlər, əvvəllər olduğu kimi, mənşəyinin başlanğıcında, dağlara səpələnməyə və gizli fəaliyyət keçməyə məcbur oldular və artıq əvvəlki güclərini bərpa edə bilmədilər. Bununla belə, İsmaili hərəkatı mövcud olmaqda davam edirdi. XVIII əsrdə İran şahı rəsmi olaraq ismailliyi şiəliyin cərəyanı kimi tanıdı. Sonuncu "Dağ qocası"nın indiki birbaşa nəsli — Şahzadə IV Ağa Xanın 1957-ci ildə ismaililərə rəhbərliyi öz üzərinə götürdü.

Venesiyalı səyyah Marko Polonun (1254–1324-cü illər) söylədiyi kimi Avropada yayılan Assassinlər əfsanəsi ümumiyyətlə istinad edirdi. Mulekt məmləkətində qədim zamanlarda bir dağ ağsaqqalı Alah-oddin yaşayırdı və o, müsəlman cənnəti timsalında və bənzərində müəyyən bir tənha yerdə dəbdəbəli bir bağ salırdı. O, on iki yaşından iyirmi yaşınadək cavanları narkotika içirir, yuxulu halda bu bağçaya aparır, bütün günü orada yerli arvadlarla, bakirə qızlarla əylənir, axşam isə onları yenidən narkotika içərək geriyə daşıyırdılar. Bundan sonra gənclər "ölməyə hazır idilər, sadəcə cənnətə getmək üçün; oraya gedəcək günü səbirsizliklə gözləyirdilər. Ağsaqqal mühüm kimisə və ya ümumiyyətlə kimisə öldürmək istəsə, qatillərindən seçib hara istəsə, onu ora göndərəcək. Və onu cənnətə göndərmək istədiyini, ona görə də ora gedib kimisə öldürəcəyini, özü də öldürüləndə dərhal cənnətə gedəcəyini deyirdi. Ağsaqqal kimə əmr etsə idi, həmin adam onun əmrini həvəslə yerinə yetirirdi".

Marko Polonun "Dünyanın müxtəlifliyi kitabı"nın rus dilinə tərcüməsində (XLI, XLII, XLIII fəsillər) həşişin istifadəsi ilə bağlı bir kəlmə də yoxdur: "Əvvəlcə onlara içki verdilər, yuxulu olanlara. götürülüb bağçaya gətirildi; orada oyadırdılar"[16].

Marko Polo gəncləri sərxoş etmək üçün istifadə edilən dərmanın adını qeyd etmir; lakin 19-cu əsrin ortalarında fransız romantik yazıçıları. (bax Assassins Club) bunun həşiş olduğuna əmin idi. Qraf Monte Kristo Aleksandr Dümanın eyniadlı romanında dağ ağsaqqalı haqqında əfsanəni məhz bu mənada təkrarlayır. Onun sözlərinə görə, ağsaqqal "seçilmişləri dəvət etdi və Marko Polonun dediyinə görə, onları əbədi çiçəkli bitkilərin, əbədi yetişmiş meyvələrin və əbədi gənc bakirə qızların onları gözlədiyi Edenə aparan müəyyən bir ota qonaq edirdi. Bu xoşbəxt gənclərin reallıq kimi qəbul etdikləri yuxu idi, amma o qədər şirin, o qədər məstedici, o qədər ehtiraslı bir yuxu ki, bunun üçün canını və bədənini onlara verənə satdılar, ona tanrı kimi itaət etdilər, və göstərdiyi qurbanı öldürmək üçün dünyanın ucqarlarına getdi və bunun müqəddəs otun onlara vəd etdiyi səadətli həyata keçid olduğu ümidi ilə itaətkarcasına ağrılı bir ölümlə ölürdü."

Fransız şərqşünası Silvestr de Sasi də "Druz dininin tarixi" (1838) kitabında "qatil" sözünün həşşaşin (həşiş istifadəçisi) ilə etimoloji bağlılığını müdafiə etmişdir[17].

Beləliklə, həşiş haqqında əsas əfsanələrdən biri yarandı ki, bu da onun Qərb mədəniyyətində qəbul edilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. 1960-cı illərə qədər. psixotrop sirr dərmanları kütləvi şüur ​​tərəfindən səmavi səadət verən, qorxunu öldürən və aqressiya oyandıran bir dərman kimi qəbul edildi (bax: Anslinger, "Qaz dəliliyi"; İvan Efremov tərəfindən "Ülgücün kənarı").

1. Дафтари Ф. Краткая история исма'илизма: Традиции мусульманской общины / Пер. с англ. Л. Р. Додыхудоевой, Л. Н. Додхудоевой. — М.: АСТ, Ладомир, 2004. — 288 с. — (Историческая библиотека). — 4000 экз. — ISBN 5-17-021160-0.

2. Петрушевский И. П. Ислам в Иране в VII–XV вв (Курс лекций). — М.: Издательство Ленинградского университета, 1966. — С. 298.

3. Васильев Л. С. История религий Востока // Глава 10. Ислам: Направления, течения, секты. Секты исмаилитов. Ассассины

4. Fədain (fars.) — "həyatını qurban verən", özünəqəsd edən terrorist.

5. Дафтари Ф. Легенды об ассасинах. Мифы об исмаилитах. — М.: Ладомир, 2009. Глава "Зарождение и начало сложения легенд об ассасинах" 98–100. Дата обращения: 21 июля 2010. Архивировано из оригинала 15 ноября 2010 года.

6. Марко Поло. Книга о разнообразии мира. Книга Первая, Глава XLI Здесь описывается горный старец и его ассасины. Дата обращения: 26 июня 2013. Архивировано 7 июня 2017 года.

7. Рашид ад-Дин — статья из Электронной еврейской энциклопедии

8. Рашид-ад-Дин, "Сборник летописей", глава "Рассказ о прибытии Хулагу-хана в Тус и пределы Кучана, приказе о возобновлении благоустройства, походе на Дамган, разрушении Аламута и Люмбесера и изъявлении покорности Хуршахом". Дата обращения: 26 июня 2013. Архивировано 3 марта 2014 года.

9. Лев Гумилёв "Черная легенда" (историко-психологический этюд) Архивированная копия. Дата обращения: 29 июня 2013. Архивировано из оригинала 6 октября 2014 года.

• Горелов Н. Ассасины-убийцы // Горелов Н. Царствие Небесное: Легенды крестоносцев XII–XIV веков. — СПб.: Азбука-классика, 2006. — С. 273–328. — ISBN 5-91181-017-4.
• Петрушевский И. П. Ислам в Иране в VII–XV вв. (Курс лекций) / Отв. редактор проф. В. И. Беляев. — М.: Издательство Ленинградского университета, 1966. — 400 с. — 2320 экз.
• Строева Л. В. Государство исмаилитов в Иране в XI–XIII вв. — М.: Наука, ГРВЛ, 1978. — 276 с. — 2400 экз.
• Французов С. А. Легенда об ассассинах и историческая реальность // Звезда. — 2008. — № 11.
• Ходжсон М. Орден ассассинов / Пер. с англ. С. В. Иванова. — М.: Вече; Евразия, 2006. — 464 с. — (Тайные общества, ордена и секты). — 3000 экз. — ISBN 5-9533-1341-1.
• Ан-Наубахти Х. М. Шиитские секты. — М., 1973. Ислам. Краткий справочник. — М., 1986. Религии мира. — М., 1997.
• Чарльз Уильям Гекерторн. Тайные общества всех веков и всех стран. — М.: РАН, 1993. История боевых искусств. Неизвестный Восток. — М.: Олимп; АСТ, 1997.
• Джеймс Вассерман. Тамплиеры и ассасины. — СПб.: Евразия, 2008. — ISBN 978-5-8071-0264-5 Лев Тихомиров. Религиозно-философские основы истории — М.: "Москва", 1997.