Bəstəkar Cahangir Cahangirov öz yaradıcılığında vokal-instrumental musiqiyə, kütləvi mahnı janrına daha çox meyl göstərmişdir. Buna görə də, bəstəkarın yaradıcılığı Azərbaycan xor musiqisinin və kütləvi mahnılarının inkişafında böyük rol oynamışdır. Onun bəstələdiyi kantatalar, oratoriyalar, süitalar, operalar, konsertlər və vokal-simfonik əsərlər geniş dinləyici kütləsinin rəğbətini qazanmışdır.

Vokal musiqi bəstəkarın yaradıcılığında xüsusi mərhələdir. 1946-cı ildə Bakıya qayıdan bəstəkar öz musiqi təhsilini davam etdirməyə başlayır və yeni musiqi əsərləri üzərində işləməyə davam edir. 1947-ci ildə şair Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq "Gül camalın" və xor üçün "Qəzəl" adlı iki vokal əsəri yaradır.

1948-ci ildə isə Aleksandr Puşkinin 150 illik yubileyi münasibətilə "Soruşma" adlı xor musiqisini, xalq çalğı alətləri orkestr üçün rəqs, violin və fortepiano üçün sonatina bəstələyir. Həmin ildə xor üçün yazılmış "Soruşma" əsəri respublika müsabiqəsində mükafata layiq görülür. Bəstəkarın yaradıcılıq fəaliyyətinə 1949-cu il əlamətdar tarix kimi daxil olur.

Bəstəkar Cahangir Cahangirovun "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması ona şöhrət gətirən ilk genişmiqyaslı əsərlərindən biridir. Xor, solist və simfonik orkestr üçün bəstələnən vokal-simfonik poema əslən Cənubi Azərbaycandan olan şairlər — Mədinə Gülgün və Əli Tudənin sözlərinə yazılmışdır. Bəstəkarın əsas yaradıcılıq istiqamətini müəyyənləşdirən və inkişaf etdirən cəhətlər həmin əsərdə ilk dəfə özünü büruzə vermişdir.

Şeirlərin müəllifləri 1940-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda baş vermiş hadisələrdən bəhs edirlər. Sözügedən dövrlər xalq yadelli sahiblərin və yerli feodalların zülmünü ataraq demokratik dövlət yaradır, lakin tezliklə bu hökumət devrilir və əvvəlki idarəetmə bərpa olunur. Çoxları bu idarəetmə mübarizəsində həlak olurlar. Buna baxmayaraq, xalq öz inamını itirmir. Şübhəsiz ki, bəstəkarın Cənubi Azərbaycanda yaşadığı dövrdəki təəssüratları poemada öz əksini tapmışdır.

Bəstəkarın azadlıq mübarizəsi mövzusuna müraciət etməsi təsadüfi deyildi. 1940-cı illərdə bu mövzu keçmiş SSRİ və Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında da səslənmişdi. Belə ki, bu illərdə azadlıq mübarizəsi mövzusunda Fikrət Əmirovun döyüş yoldaşına həsr etdiyi "Böyük Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsinə" əsəri, Əşrəf Abbasovun Mirzə İbrahimovun eyniadlı romanı əsasında yazdığı "Gələcək gün" əsəri və digər bu kimi əsərlər yazılmışdır.

Poemanın son işləri 1949-cu ilin əvvələrində tamamlanmışdır. Poemanı işləyərkən Cahangir Cahangirov 27 yaşında idi. O, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının üçüncü kursunda təhsilini davam etdirirdi. "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması Azərbaycan musiqisində özündə simfonik və kantata-oratoriya cizgilərini birləşdirən yeni janrda yazılmış əsər oldu. Bu əsərdə Cahangir Cahangirov yaradıcılığına xas olan musiqi dilinin milli koloriti, emosional ifadələrin səmimiliyi çox qabarıq və aydın eşidilir.

Bəstəkar simfonik janra vokal-simfonik fraqmentlərini — xoru və solonu daxil edir. Bu sintez ilə poemanın musiqisi plakatlılıq elementlərini əldə edir və inandırıcı, başa düşülən xüsusiyyətlərlə zənginləşir. Cahangir Cahangirov zahiri görünüş yolu ilə getmir. O, insanların daxili aləmini, onlar hislərini, həyəcanlarını, əsərin əsas fikrini bədii qayda ilə açıb göstərməyə çalışır. Əsərin musiqisi epik-nəqledici formada hadisələr haqqında söhbət açır.

Cahangir Cahangirov musiqisinə xas olan epik-nəqledicilik xüsusiyyəti, poemanın əvvəlində və köməkçi partiyada hiss olunur. Qeyd edilməlidir ki, epik tendensiyalar poemada müasirlik hisləri ilə uyğun gəlir. Poemanın dinləyiciləri daim hiss edirlər ki, burada əsas mövzu uzaq keçmiş deyil, yaxın, müasir dövrdə vaqe olan hadisələrdən bəhs edilir.

Poemanın proqramlı fikri ardıcıllıqla sonata formasında verilir. Bununla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, poemada forma ənənəvi deyil, o, musiqi obrazlarının təşəkkülü prosesində meydana gəlir və üzvi olaraq simfonik inkişafda həyata keçirilir. Xalq obrazının ona düşmən olan zülmkarlarla qarşı-qarşıya qoyulması və bir-birinə zidd olan obrazların inkişafı poemada məzmunun açılmasına kömək edir.

Ekspozisiya yerli və xarici hökumətin rəhbərlik etdiyi ölkədə hüququ olmayan məzlum xalqın təsvirini təmsil edən çox ciddi, dolğun giriş mövzusu ilə başlayır. Faqotun bəmdə səslənməsi kədərli musiqiyə bir qədər həyəcanlı xarakter verir. Hümayun ladının dövriyəsi, asta temp, aşağı registr girişin nəqlediciliyini vurğulayır.

Həyəcanlı, kədərli musiqi girişin ikinci yarısında daha da artır. Gedərək dissonanslaşan septakkordlar zənciri, orqan punktu, dominantada qeyd olunan basların boğuq zərbələri girişin ümumi ruhunu daha da gücləndirir.

Tədricən girişin sonuna yaxın melodiya donur və yalnız basların vurduqları zərb səsləri qalır — şərti olaraq "xalqın qüssəsi" adlandırılan bu mövzu poemada dəfələrlə eşidilir. Sanki xalqın kədərini yada salır, xalqı mübarizəyə təşkil edir. Bu mövzu əsasən köməkçi partiyada, işlənmədə daha çox nəzərə çarpır. Beləliklə, mövzunun təkrarı özünəməxsus şəkildə leytmotiv kimi başa düşülür.

Poemanın əsas partiyası — təsirli, qəti çağırışlıdır. Mövzunun iradəli xarakteri simli alətlər və valtornanın enerjili ritmi ilə qeyd edilir.

Zahirən temp və xarakterlə fərqlənən girişlə əsas partiyası arasında ziddiyət hiss olunmur. Onlar sanki bir-birlərinin məntiqi nəticəsidir. Demək olar ki, bir mövzu o biri mövzunu davam etdirir.

Əsas partiyanın daha çox fərdiliyi ilə seçilən ikinci yarısına II, IV, VII əksildilmiş pillə intonasiyaları üzərində qurulmuş melodiyalar daxil olur. Əsas partiyanın mövzusu tədricən xromatizm və köməkçi səslərlə zənginləşərək daha da dinamikləşir. Diatonik melodiyaya uzun müddət sadə harmoniya da — əsas pillənin üçsəsliliyi uyğun gəlir. Harmonik dil, orkestrləşdirmə, faktura mürəkkəbləşdirilir. Alətlərin yeni dəstəsi əlavə olunur. Simlilərə ağac və mis nəfəs alətləri qoşulur. Bəstəkar lad-tonal planı qarşılaşdırma ilə zənginləşdirir — As-dur-cis-moll, D-dur-h-moll, g-moll-As-dur. Bütün bunlar mübarizəyə qalxan xalq obrazını simvolu halına çevirən əsas partiyanın ikinci bölməsində güclü inkişafa səbəb olur. İnkişafın dinamikası əsas partiyanın reprizasında da zəiflənir.

Köməkçi partiya xoşbəxtliyə, keçmişin qaranlığını dəyişərək sevincli günlərə çatan xalq obrazıdır. Əvvəlki tonallıq işıqlı As-dura keçid verir.

Xalqın həyata keçirdiyi arzularından bəhs edən rəvan melodiyanı bariton səsli solist ifa edir. Qeyd edilməlidir ki, Cahangir Cahangirovun xora olan məhəbbəti burada da özünü göstərir, solist tez-tez xora qoşulur.

Köməkçi partiya üç bölmədən ibarətdir. Müəyyən ritm, ibarənin, motivlərin arabir təkrarı köməkçi partiyada lirika ilə nəqlediciliyi birləşdirir. Bəstəkar burada xalq mahnıları elementlərini, xarakterik sekvensiya ardıcıllığını, variantlı inkişafı fərdi yaradıcılıqla istifadə edir. Eyni zamanda şəffaf orkestrləşdirmə, emosiyalı gərginlik musiqiyə mahnıvarilik verir.

Bəstəkar tərəfindən xorda "tembr uyğunluğu" çox orijinal və maraqlı tətbiq olunur. Müəllif müxtəlif nüanslara ağzı yumulmuş halda oxuma tərzindən istifadə edir.

Köməkçi partiyanın orta hissəsində mövcud olan giriş mövzusu imitasiyalı səslənərək bir daha keçmişin qaranlıq tərəflərini yada salır. Bu tematik elementlər əks-səda kimi keçir, ona görə bəstəkar solistin ifasını dayandırmır və tezliklə dinləyicinin ifasını əvvələ qaytarır.

İşlənmə bölməsi özünəməxsus sərt, kəskin ritmli mövzu ilə başlayır. Do bemolda mövcud olan orqan punktu qəddar, namərdcəsinə xalq hakimiyyətinə hücum edən qüvvələrin obrazını bir fon kimi canlandırır.

İşlənmə bölməsinin üç hissəsi ardıcılıq olaraq vuruşma əzabını, mərdliyi, mübarizə əzmini və digər xüsusiyyətləri əks etdirir. Əksildilmiş kvarta intonasiyası mövzuya bir qədər sərtlik verir və işlənmə bölməsinin üç hissəsini bütünlüklə təbəqələşdirir. Bu intonasiya xüsusilə bölmənin birinci hissəsində nəzərə çarpır. Mövzusu kanonsayağı inkişaf edən marşvari epizod da diqqəti özünə cəlb edir. Onu xalqın məğlubiyyətinin qəmli təsviri əvəz edir. Hər tərəfdən öz oğullarının yasını tutan ananın fəryadı eşidilir. Xor poemanın girişindəki qəmli mövzunu bir qədər dəyişilmiş və genişləndirilmiş halda sözsüz ifa edir. Beləliklə, düşmənlərin, əvvəlki ağır həyatın gəlişini yada salan mövzu yenidən eşidilir.

Repriza əsərin əsas ideyasını — xalqın iradəsini və qalibiyyət əzmini təsdiqləyir. Burada köməkçi mövzu yoxdur, bunu da proqramlı fikirlə izah etmək olar, lakin Cahangir Cahangirov poemanın qəhrəmani obrazlarını koda da ümumiləşdirilmiş halda xorun ifasında do majorda səsləndirir və poemanı tamamlayır.

Poemanın musiqi forması əsas materialın düzgün bölünməsi və məntiqli inkişafı ilə diqqəti cəlb edir. Həmçinin vokal-simfonik poemada hərtərəfli inkişafa giriş meyil olunur. İlk növbədə materialın intonasiya, ritm və harmonik yaxınlığını qeyd etmək lazımdır. Məsələn, əsas mövzu dəyişilmiş halda kodada gedir, onun ritmi işlənmə bölməsində istifadə olunur. Girişin mövzusu dəfələrlə əsər boyu leytmotiv kimi gedir, tez-tez ikinci əksildilmiş pillə harmoniyası eşidilir.

Cahangir Cahangirov tərəfindən muğam elementlərindən geniş surətdə istifadə olunur. Məsələn, girişdə "Hümayun", işlənmə bölməsində "Şahnaz" muğamının dövriyyəsi, köməkçi partiyada "Rast" muğamına yaxınlıq var.Azərbaycan xalq musiqisinin təsirini orqan punktunun geniş surətdə tətbiqində, melizmlərdən, sekventli ardıcıllıqdan istifadədə, melodik əsasın variantlı inkişafında — köməkçi partiyada, kvintalı dayağın olmasında — əsas partiyada və digərlərində görmək mümkündür.

Cahangir Cahangirovun xalq-mahnı əsasından çəkilməməsi, doğma Azərbaycan musiqisinin ritmləri və ənənəvi çalarlarından istifadə etməsi barədə "Sovetskaya muzika" jurnalında məlumat verilmişdi.

"Sovetskaya muzika" jurnalında qeyd olunurdu ki, "Bəstəkar Cahangir Cahangirovun "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması gözəl çalarlarla zəngindir. Bu əsərində bəstəkar tərəfindən muğam elementləri geniş surətdə istifadə olunmuşdur. O, "Hümayun", "Şahnaz" muğam dövriyyələrinə, "Rast" muğamına öz vokal-simfonik poemasında yer vermişdir. O, öz doğma Azərbaycan musiqisinin ritmləri və ənənəvi çalarlarından məharətlə istifadə etmişdir. Digər "Gül camalın", "Qəzəl" əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də Cahangir Cahangirov xalq-mahnı əsasından çəkilməmişdir. Poemanın partiturasına heyran olmamaq çətindir."

Poemadan bəhs edən bəstəkar Qara Qarayev bildirir ki, "Arazın o tayında vokal-simfonik poeması mövzu və onun işlənməsi cəhətindən tam və diqqətəlayiq bir əsərdir. Bu vokal-simfonik poema bir teatr tamaşası qədər qüvvətlidir."

Bəstəkar Cahangir Cahangirov "Arazın o tayında" vokal-simfonik poemasının son işlərini 1949-cu ilin əvvələrində tamamlamışdır. Bəstəkar əsəri həmin ilin oktyabr ayında ictimaiyyətə təqdim etmişdir. Poema üçün Cahangir Cahangirov 1950-ci ildə partitura işləyib nəşr etdirmişdir.

"Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması ilk dəfə 1949-cu ilin oktyabr ayında, Bakıda Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılıq baxışında dirijor, SSRİ Xalq Artisti Niyazi Tağızadə-Hacıbəyovun quruluşu və rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri ilə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında ifa edilmişdir. Bu ifanın solisti İdris Ağalarov olmuşdur. Bu səslənməni Azərbaycan bəstəkarları çox yüksək qiymətləndirmişdilər. Bəstəkar Dmitri Şostakoviç xüsusi olaraq bu əsəri dinləmək üçün Bakıya gəlmişdir.

Daha sonra poema Sovet İttifaqının bir çox respublika və şəhərlərində fərqli dirijorlar tərəfindən səsləndirilmişdir. Bir il sonra əsər Moskvanın ifa proqramına daxil edilmişdir.

1950-ci ildə poema Radiokomitənin, dirijor Kuvıkinin rəhbərlik etdiyi xorunun və dirijor Niyazinin bədii rəhbərliyi ilə Ümumittifaq Radiosunun Simfonik Orkestrinin ifasında Moskvada İttifaqlar Evinin Sütunlü Salonunda səsləndirilmişdir. Sütunlu Salonda bir çox xarici bəstəkarlarla yanaşı, Azərbaycan bəstəkarları da iştirak etmişdi. Bu ifadan sonra əsər SSRİ-də, xüsusən paytaxt Moskvada "qocaman düşüncələr poeması" kimi qarşılanmış, "ucqar şedevr" obrazı ilə qiymətləndirilmişdi.

Həmin ildə "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması və bəstəkarın hələ konservatoriyada təhsil alarkən bəstələdiyi "Bayram" suitası dirijor Nikolay Rabinoviçin rəhbərliyi altında Leninqradda — indiki Sankt-Peterburqda ifa edilmişdir. 1950-ci ildə SSRİ Ümumittifaq Radiosu bu əsəri "Qızıl Fond" üçün lentə almağı sifariş etmişdir. Əsər uğurla lentə alınmış, surəti Azərbaycan Dövlət Radiosunun fonduna təqdim olunmuşdur.

Qısa müddətdən sonra Cahangir Cahangirovun "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması qadağan olunmuş, əsər SSRİ məkanında repertuarlardan çıxarılmışdır. Poemanı Cənubi Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına həsr etdiyinə görə bəstəkar təqib və məhrumiyyətlərə məruz qalmışdır. 2005-ci ilə qədər bu əsər Azərbaycan Dövlət Radiosunun fonotekasında qorunmuşdur. Hal-hazırda isə əsərin video-lent yazısı mövcuddur.

C. Cahangirov poemanın Moskva və Leninqraddakı ifalarından təsirlənərək bildirmişdir ki, "1949-cu ildə böyük zəhmət və əziyyətlə tamamladığım xor, solist və böyük simfonik orkestr üçün "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması həqiqətən, mənə çox sevinc gətirdi. Əsərin orkestrovkası sözün əsl mənasında zəngin idi və mən bu əsərimin Leninqradda, xüsusən böyük paytaxt Moskvada ifasından böyük bir ləzzət aldım, sevinc duydum. Nikolay Semyonoviç Rabinoviçin dirijorluğu bir sözlə, — ustalıq işidir. Poemanın partiturasını dəqiq, nəfis və zərif bir şəkildə yazmışdım. Əsərimin Leninqrad ifasında özünəməxsus melodik ifadələrinin və sezilməz intonasiyalarının bir daha şahidi oldum. Bu poemanın bu cür gözəl ifası mənim fikrimcə, böyük bir sənət uğurudur."

Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərinin baxışından sonra SSRİ Xalq Artisti Qara Qarayev bu poema haqqında belə yazmışdır: "İstedadlı gənc bəstəkarın vokal-simfonik poemasında müasir mövzu çox dolğun və parlaqlığı ilə göstərilmişdir. Cahangir Cahangirov bu məsuliyyətli vəzifənin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlmişdir."

Ümumilli lider Heydər Əliyev qeyd etmişdir ki, "Mən bir tamaşaçı və partiya işçisi mövqeyindən qeyd etmək istəyirəm, bəstəkarların — Fikrət Əmirovun "Min bir gecə" baleti, Cahangir Cahangirovun "Xanəndənin taleyi" operası, cənub mövzusunda yazılmış "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması, Bədəlbəylilər nəslinin tanınmış nümayəndəsi Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Nizami" operası və onlarla bərabər bir çox simfonik əsərlər Azərbaycan respublikasının musiqi həyatında böyük hadisədir…"

Bəstəkar Cahangir Cahangirovun "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması ona çox uğurlar gətirmiş, bəstəkarın bütün Sovet İttifaqında tanınmasına səbəb olmuşdu. Həmin ildə Azərbaycanın musiqi sahəsindəki xidmətlərinə, eləcə də, "Arazın o tayında" vokal-simfonik poemasına görə Cahangir Cahangirov III dərəcəli Stalin mükafatı ilə təltif olunmuşdur.

• Quliyeva, Leyla. Cahangir Cahangirov. Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı. 2014.
• Mehmandarova, Leyla. Cahangir Cahangirov. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1967.
• Səfərova, Zemfira. Azərbaycan musiqi tarixi. III cild. Bakı: Elm. 2018.
• Azərbaycan Milli Kitabxanası. Azərbaycan görkəmli şəxsiyyətləri. Cahangir Cahangirov. Bakı: Elm. 2011.

• Cahangir Cahangirov
• Azərbaycan musiqisi

• – Bakı Musiqi Akademiyası.