Yəhudi əsilli fransız filosofu Anri Berqson Parisdə doğulmuşdu. Həqiqi soyadı Berekson olan atası Polşa, anası isə Britaniya yəhudisi idi. Ata — Mişel Berqson istedadlı musiqiçi kimi tanınırdı. Hətta onun Şopenin tələbələrindən olduğu deyilirdi. Anri Berqson 8 yaşına qədər Londonda yaşamışdı. Sonra ailə yenidən Parisə qayıtmışdı. O, yalnız 21 yaşında Fransa vətəndaşlığını qəbul etmişdi.

İlk təhsilini Parisdəki Kodors liseyində almışdı. Təhsil illərində Anri Berqson həm humanitar, həm də dəqiq elmlər sahəsində qeyri-adi istedadı ilə seçilmişdi. Hələ lisey şagirdi olarkən riyazi məsələlərdən birini özünəməxsus yolla həll etmişdi. Həmin düstur yeni elmi tapıntı kimi "Riyaziyyat annalları" dərgisində çap olunmuşdu. Lakin bu sahədəki qabiliyyətinə baxmayaraq, istedadlı gənc sonda fəlsəfəyə üstünlük vermişdi. 1889-cu ildə yazdığı "Zaman və azad istək" traktatına və Aristotel haqqında latın dilində dissertasiyasına görə Paris universitetindən fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almışdı.

Bir müddət Fransanın əyalət şəhərlərindəki liseylərdə çalışdıqdan sonra Anri Berqson 1891-ci ildə Parisə qayıtmışdı. IV Henrix liseyinin professoru olmuşdu. 1896-cı ildə özünün ikinci məşhur fəlsəfi əsərini – "Materiya və yaddaş" traktatını çap etdirmişdi. Burada beyin fiziologiyası ilə şüur arasındakı qarşılıqlı münasibətlər müxtəlif aspektlərdən nəzərdən keçirilirdi.

1900-cü ildə filosof-alim Sorbonnadan sonra Fransanın ikinci mühüm ali təhsil ocağı sayılan Kollec Fransa, yunan və latın fəlsəfəsi kürsüsünə dəvət almışdı. Berqson komizmin təbiətini açan "Gülüş" essesinin (1900), təbiət elmləri ilə fəlsəfə arasındakı əlaqələrin mahiyyətinə həsr olunmuş "Metafizikaya giriş" (1903) traktatının ardınca 1907-ci ildə epoxal əhəmiyyətə malik üçüncü tədqiqatını – "Yaradıcı təkamül" kitabını çap etdirmişdi. Kitab təkcə akademik dairələrdə deyil, oxucular arasında da böyük maraqla qarşılanmışdı. Diqqəti cəlb edən Berqsonun toxunduğu məsələlərlə bir sırada, həm də onun cəlbedici üslubu, mürəkkəb mətləblər haqqında asan və anlaşılan tərzdə yaza bilməsi idi.

Müəllifin fikrincə, təkamül – orqanizmlərin içərisinə düşdüyü mühitə passiv, mexaniki uyğunlaşması deyildir, təkamül məqsədyönlü və yaradıcı prosesdir. Anri Berqson əsrin əvvəllərində Avropa intellektuallarına ciddi təsir göstərən, onların yaradıcılıq axtarışlarına stimul verən böyük elmi nüfuz sahiblərindən biri idi. Onun zaman və şüur haqqındakı fəlsəfi mülahizələri Marsel Prust, Virciniya Vulf və Tomas Mann kimi yazıçıların əsərlərində öz əks-sədasını tapmışdı.

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Anri Berqson Kolumbiya universitetinin dəvəti ilə ABŞ-də olmuş, ölkənin bir sıra elm mərkəzlərində silsilə mühazirələrlə çıxış etmişdi. Eyni ildə o, Edinburq universitetində "Şəxsiyyətin problemləri" mövzusunda kurs aparmışdı. "Müharibənin əhəmiyyəti" və "Alman imperializminin təkamülü" əsərlərində filosof müharibədən sonrakı Avropanın siyasi-mənəvi mühitini proqnozlaşdırmağa çalışmışdı.

1914-cü ildə Anri Berqson Fransa Akademiyasının üzvü seçilmişdi. Birinci Dünya müharibəsinin əsas siyasi nəticələrindən biri kimi Millətlər Liqası təsis olunduqda tanınmış fransız filosof yekdilliklə bu qurumun İntellektual əməkdaşlıq üzrə şurasının prezidenti vəzifəsinə gətirilmişdi.

İlk dünya müharibəsindən sonra filosof-alimin əsərləri ilə intellektual mühitdə yaratdığı nikbin əhvali-ruhiyyə tədricən mövqelərini itirsə də, bu, Anri Berqsonun 1927-ci ildə Nobel mükafatı qazanmasına mane olmamışdı. Mükafat ona "həyatın təsdiqinə yönəlmiş parlaq ideyalarına və bu ideyaların təcəssümündəki müstəsna məharətinə görə" verilmişdi. İsveç Akademiyası hesab edirdi ki, Anri Berqson öz əsərləri ilə insanın böyük yaradıcılıq imkanlarının aşkara çıxmasına, mənəvi azadlıq qazanmasına və ruhən yenidən doğulmasına imkan yaratmışdır. Xəstəliyi ucbatından Stokholma gələ bilməsə də, Berqson İsveç Akademiyasına xüsusi məktub ünvanlamışdı. Məktubda deyilirdi: "Tarixi təcrübə sübut edib ki, cəmiyyətin texnoloji inkişafı hələ fərdlərin mənəvi yetkinliyi üçün yetərli deyil. Əgər cəmiyyətdə maddi nemətlərin artması müvafiq mənəvi təkamüllə müşayiət olunmazsa nəticədə bu hətta qorxulu hala çevrilə bilər".

Özünün sonuncu proqram xarakterli əsərində – "Əxlaqın və dinin iki mənbəyi" traktatında (1932) Berqson rasionalist alman fəlsəfəsi ilə polemikaya girərək göstərirdi ki, əxlaq da din kimi məntiqi deyil, emosional əsaslara söykənir. Dini təlimlərin əksəriyyəti "qapalı cəmiyyət" modelinə can atdıqlarından böyük yaradıcılarının həyatın təsdiqinə yönəlmiş fikirlərini pərdələməyə çalışırlar. Həyati qüvvəyə inananlar, həm ayrı-ayrı şəxslər, həm də xalqlar arasında maneələrin aradan qalxmasına çalışanlar isə ilk növbədə, dini baxışlarının fəallığı ilə seçilirlər".

Həyatının son illərində Anri Berqson dini mistikaya qapılmış, katolikliyi qəbul etmişdi. Lakin yəhudilərin kütləvi təqib olunduqları İkinci Dünya müharibəsi dövründə katolik kilsəsinə mənsubluğundan xilas vasitəsi kimi istifadə etməmiş, xalqı ilə birlikdə olmağı daha üstün tutmuşdu. Faşistpərəst Vişi hökuməti yəhudilər üçün nəzərdə tutulan alçaldıcı prosedurların dünya şöhrətli alimə aid olmadığı haqqında Berqsonu əvvəlcədən xəbərdar etmişdilər. Ancaq bu qoca filosofa yəhudi kimi qeydiyyata düşməyə mane olmamışdı. Əslində, bu onun faşizmə qarşı sakit, fəlsəfi təbiətli üsyanı idi.

1. Essais sur les données immédiates de la conscience (1889)
2. Cours de psychologie de 1892 à 1893 au lycée Henri-IV, inédit à partir de retranscription intégrale du cours, Préface Alain Panero, Ed.: Arche Milan, 2008, Coll.: ANECDOTA, ISBN 2-912770-10-6
3. Matière et mémoire (1896)
4. Le Rire (1899)
5. L'Évolution créatrice (1907)
6. La philosophie française (La Revue de Paris, livraison du 15 mai 1915, pp. 236–256)
7. L'Énergie spirituelle (1919)
8. Durée et simultanéité, à propos de la théorie dEinstein (1922)
9. Les Deux sources de la morale et de la religion (1932)
10. La pensée et le mouvant (1934)

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.