Yazıçı və publisist Tomas Mann Almaniyanın şimalında, qədim liman şəhəri Lübekdə doğulmuşdu. Atası buğda ticarəti ilə məşğul olan zəngin tacir və senator idi. Anası vaxtı ilə Braziliyaya köç etmiş alman ailəsindən çıxmışdı. Damarlarında alman və kreol qanı axırdı. Şimallılara məxsus soyuqqanlılıqla cənubluların emosionallığı Tomas Manna irsən valideynlərindən keçmiş və onun təkcə şəxsiyyətində deyil, yaradıcılığında da dərin izlər qoymuşdu.

Tomas gələcəyini ailə biznesinin davamçısı kimi görürdü. Lakin 1891-ci ildə atasının vaxtsız vəfatı vəziyyəti kökündən dəyişdi. Müəssisə ləğv olundu, kiçik Mann isə öz etirafına görə, məktəbi "şərəfsizliklə" başa vurdu. Başçısını itirən ailə Münhenə köçdü. Burada Tomas əvvəlcə sığorta şirkətində çalışmış, sonra özünü jurnalistikada sınamışdı. Bir müddət Münhen Universitetində tarix, ədəbiyyat, fəlsəfə mühazirələrinə davam etmişdi. Ədəbi dairələrdə yaxşı tanınan böyük qardaşı Henrix Mann (1871-1950) kimi o da yazıçı olmaq arzusu ilə yaşayırdı. Rus klassikasını – ilk növbədə Dostoyevski və Lev Tolstoy yaradıcılığını dərindən öyrənmiş və onlardan təsirləndiyini dəfələrlə etiraf etmişdi.

1898-ci ildə Tomas Mann "Balaca cənab Frideman" kitabını çap etdirdi. Burada toplanan hekayələrdə müəllif ironik, kədərli bir tonla həyatda və sənətdə öz yerini axtaran utancaq, çəkingən gənc yazıçının – özünün surətini yaratmışdı. Eyni zamanda Tomas Mann atasının həyatda olduğu illərdə şirinliyini daddığı burjua yaşam tərzinə bəslədiyi sevgi və marağını da gizlətmirdi.

İlk romanında – avtobioqrafik səciyyəli "Buddenbroklar" əsərində (1901) müəllif öz ailə bizneslərinin timsalında Lübekdəki bir ticarət firmasının tənəzzülü və iflas tarixçəsini təsvir etmişdi. Bu əsərdə Tomas Mann həm də Buddenbrokların simasında burjua mədəniyyətinə və əxlaqına münasibətini ortaya qoymuşdu. Buddenbrokların hər yeni nəsli müasirləşdikcə, icraçıdan azad sahibkara çevrildikcə, onların yaradıcı fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudluğu, sərbəst qərar qəbul etmək bacarıqsızlığı daha kəskin şəkildə ortaya çıxır.

Həyati təcrübə ilə bilik, nəzəriyyə ilə praktika arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələr Tomas Mannın ilk ədəbi uğurlarından biri kimi qiymətləndirilən "Tonio Kreger" novellasının (1903) da əsasını təşkil edir. Tonio başa düşür ki, hisslərinin əsiri olduğundan hər hansı konkret işin öhdəsindən gələ bilmir. O, girdabına düşdüyü mənəvi iflicdən böyük məhəbbətin köməyi ilə xilas olmağa çalışır.

Görünür, qəhrəmanı ilə bağlı fikirlərini şəxsi həyatına tətbiq etmək istəyən Tomas Mann 1905-ci ildə zəngin yəhudi ailəsinin qızı Kate Prinqsheymlə evlənmişdi. Bu nikahdan onların üçü qız, üçü oğlan olan altı övladları dünyaya gəlmişdi. Qızlarının biri aktrisa, böyük oğlu isə yazıçı kimi məşhurlaşmışdı. Digər övladlarının da yaradıcı istedaddan məhrum olmadıqları aşkara çıxmışdı.

Lakin nümunəvi ailə həyatı da Tomas Mannı bütün həyatı boyu təqib edən homoseksual asılılıqdan qurtara bilməmişdi. Bioqrafiyasının bu xoşagəlməz tərəfi onun "Venesiyada ölüm" (1913) novellasında əks olunmuşdu. Novellanın qəhrəmanı - həyatını sənətə qurban verən və uğur qazanan, ancaq gözəl oğlana məhəbbəti yolunda indiyə qədər əldə etdiklərinin hamısından keçməyə hazır olan ahıl yazıçı Qustaf fon Aşenbaxın prototipi əslində Tomas Mannın özü idi.

Birinci Dünya müharibəsi məşhur sənət adamlarının çoxu kimi Tomas Mann üçün də böyük mənəvi-əxlaqi sarsıntılar dövrü olmuşdu. İri həcmli "Siyasətdən uzaq adamın mülahizələri" (1918) adlı publisistik kitabında yazıçı liberal dəyərlərə qarşı çıxmış, kayzer II Vilhelmin mühafizəkar siyasətini dəstəkləmiş və dünyaya meydan oxuyan alman milli ruhunu müdafiə etmişdi. Almaniya məğlub olduqdan sonra isə Tomas Mann Veymar Respublikasının tərəfində dayanmışdı.

Tomas Mann intellektual nəsrin parlaq nümayəndələrindən biri idi. Bu nəsri səciyyələndirən xüsusiyyətlər yazıçının "Sehrli dağ" (1924) romanında daha qabarıq nəzərə çarpmaqdadır. Müəllif İsveçrənin dağ kurortlarının birində yüksək bilikli, dərin mənəviyyatlı adamların əhatəsinə düşən gənc mühəndis Hans Kantropun onların təsiri ilə burjua baxışlarından və burjua həyat tərzindən necə uzaqlaşmasının inandırıcı tarixçəsini yaratmışdı. Roman həm də ilk dünya savaşının deformasiyaya uğratmadığı Avropa əxlaq və tərbiyəsinin, mədəni-mənəvi dəyərlərin özünəməxsus bədii tədqiqi idi. Bu dövrdə yalnız Almaniya oxucuları deyil, daha geniş miqyasda avropalı intellektualları maraqlandıqları bir sıra mürəkkəb suallara Tomas Mann yaradıcılığında cavab axtarırdılar.

1929-cu ildə alman yazıçısı "müasir ədəbiyyatın klassik nümunələrindən birinə çevrilən və populyarlığı get-gedə artan böyük "Buddenbroklar" romanına görə" ədəbiyyat sahəsində növbəti Nobel laureatı oldu. İsveç Akademiyasının üzvü Frederik Bok təqdimat nitqində Tomas Mannı Dikkens, Flober və Lev Tolstoy səviyyəsinə yüksələn ilk alman yazıçısı adlandırmışdı. Müəllifin mühüm ədəbi uğurları sırasında onun "yüksək poetikliyi və intellektualizmi böyük bir məhəbbətlə gündəlik həyatla əlaqələndirə bilməsi" xüsusi qeyd olunmuşdu.

Nobel laureatı adını qazandıqdan sonra Tomas Mannın həm ədəbi, həm də siyasi həyatdakı fəallığı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı. O, Almaniya və İtaliyada baş qaldıran faşizmə kəskin etirazını açıq şəkildə bildirən ilk tanınmış ziyalılardan idi. 1930-cu ildə Berlində "Zəkaya müraciət edirəm!" adlı çıxışında Tomas Mann sosialistləri və liberal burjuaziyanı faşizmə qarşı mübarizədə vahid cəbhədə birləşməyə çağırırdı. Eyni ildə o, "Mario və sehrbaz" adlı siyasi alleqoriyasını yazmış, burada faşist liderləri Hitler və Mussolininin obrazlarını yaratmışdı.

Nasistlər hakimiyyətə gələndə (1933) Tomas Mann İsveçrədə idi. O, Hitlerin iş başında olduğu Almaniyaya qayıtmamaq qərarına gəldi. Bir müddət İsveçrədə yaşadıqdan sonra 1938-ci ildə ABŞ-yə mühacirət etdi. Müharibə illərində yazıçının iki oğlu ABŞ ordusunun zabiti olmuşdu. Tomas Mann isə üç il məşhur Prinston universitetində mühazirələr oxumuşdu. 1941-1952-ci illərdə Kaliforniyada yaşayan yazıçı Konqress kitabxanasının alman ədəbiyyatı üzrə məsləhətçisi idi.

1936-cı ildə faşistlər onu Almaniya vətəndaşlığından və Berlin universitetinin fəxri doktoru adından məhrum etmişdilər. İkinci Dünya müharibəsi illərində ABŞ-nin universitet və elm mərkəzlərində antifaşist çıxışları ilə populyarlıq qazanan Tomas Mann isə 1944-cü ildə Amerika vətəndaşı olmuşdu. Müharibədən sonra Götenin yubiley təntənələrində iştirak məqsədi ilə Almaniyaya gəlsə də, tarixi vətənində həmişəlik qalmaq istəməmişdi. 1949-cu ildə Şərqi və Qərbi Almaniya hökumətlərinin birgə qərarı ilə yazıçı milli ədəbiyyatın inkişafındakı xidmətlərinə görə Göte mükafatına layiq görülmüşdü. Bu dövrdə Tomas Mannın SSRİ-yə və Stalin rejiminə rəğbəti haqqında ABŞ-də tez-tez fikirlər eşidildiyindən yazıçı həyatının on ilini keçirdiyi ölkəni tərk etmiş və daimi yaşamaq üçün Sürixi seçmişdi.

XX əsrin 30-40-cı illərində Tomas Mann bir sıra iri həcmli əsərləri üzərində işini başa çatdırmışdı. Onların arasında "İosif və qardaşları" (1932-1943) romanı ayrıca qeyd olunmalıdır. İncil süjeti əsasında yazılmış əsərdə Mann yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan keyfiyyətlər – yüksək intellektualizm, sirayətedici yumor və kəskin ironiya özünə yer almışdı. "Yazıçı kimi Mannın ən böyük qələbəsi qəhrəmanlarını onun özündən az sevməməyimizdədir" – deyə tənqidçi Mark Van Doren müəllifin qarşısına qoyduğu məqsədə çatdığını vurğulamışdı.

Həyatının yetkin dövründə Tomas Mann Götenin şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə daha yaxından maraqlanmışdı. Yazıçının bu mövzudakı bədii-tarixi araşdırmalarının nəticəsi kimi "Lotto Veymarda" (1943) və "Doktor Faustus" (1947) romanları meydana çıxmışdı. Birinci romanda Götenin həyatı haqqında "Faust" müəllifinin məşuqəsinin dilindən söz açılırdı. İkinci əsərində isə Mann dahi, lakin psixi cəhətdən xəstə bir musiqiçinin ömür macəraları fonunda yaşadığı dövrün qeyri-sağlam mühitini təsvir etmişdi. "Doktor Faustus" təkcə psixoloji dərinlik baxımından deyil, üslubi cəhətdən də onun ən mürəkkəb əsərlərindən biridir.

Ölümündən bir il əvvəl Tomas Mann özünün "ən yaxşı, ən uğurlu" kitabı hesab etdiyi "Avantürist Feliks Krulun macəraları" romanını (1954) tamamlamışdı. Əslində bu əsər üzərində iş 1910-cu ildə başlanmışdı. Romanın gözlənilməzliyi, müəllifin fikrincə həm burada bütün mövcud ənənələrin rədd edilməsində, həm də onun ədəbiyyatda özünə yer tapmış ənənələr məcrasında yazılmasında idi.

Bəzi tənqidçilərin fikrincə, Tomas Mann yaşadığı dövrün mənəvi böhranı və meyarların yenidən qiymətləndirilməsi baxımından Nitsşe və Freydin elmi ideyalarının ədəbiyyata gətirilməsində mühüm rol oynayan sənətkardır.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.