Əli Quşçu

Əli Quşçu
Əli Quşçu
	osman. علی قوشچی; ərəb. علاء الدين علي بن محمد القوشجي‎
Doğum adı	القوشجي، علي بن محمد، ت
Doğum tarixi	1403
Doğum yeri	Səmərqənd, Teymurilər dövləti;
Vəfat tarixi	16 dekabr 1474
Vəfat yeri	İstanbul, Osmanlı imperiyası;
Dəfn yeri	Əyyubsultan qəbiristanlığı;
İş yerləri	Uluqbəy rəsədxanası (–1449),; Sahn-ı Seman Mədrəsəsi (1472–),; Aya Sofya (–1474);
Təhsili	Uluqbəy mədrəsəsi;
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əli Quşçu (Osmanlı Türkçəsi: Ebu’l-Kasım Alaaddin Ali b. Muhammed el-Kuşçu) (1403^[2], Səmərqənd, Teymurilər dövləti^[2] – 16 dekabr 1474^[2], İstanbul, Osmanlı imperiyası^[2]) — görkəmli Özbək astronomu, riyaziyyatçısı və dilşünası.

Həyatı

Ali Kuşçu, Uluğ Bəy rəsədxanasına müdir olub

Əsl adı, Əli bin Məhəməddir. Türk – İslam dünyasının böyük riyaziyyat, astronomiya, mexanika, dil, bəlağət və kəlam alimi olan Əli Quşçu, XV əsrin əvvəllərində 1403-cü ildə Səmərqənddə anadan olmuşdur. Atası Muhammed (Mahmud, Məhəmməd), məşhur türk sultanı və astronomu Uluq Bəyin Şahin başçısı olduğu üçün, ailəsi "Quşçu" ləqəbi ilə məşhur oldu.

1436–1439-cı illərdə Uluq Bəy Rəsədxanasına müdir olmuşdur.

1449-cu ildə Həccə getmək istədi. Lakin elə bu vaxt Teymurilər dövlətinin hökmdarı Əbdüllətif Əli Quşçunun edam edilməsi haqqında fərman verdi. Səmərqənddən qaçan Əli Quşçunu Təbrizdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən böyük ehtiramla qarşçladı. Ağqoyunlul və Osmanlı arasında ziddiyyətlər kəskinləşdikdə Uzun Həsən ondan Osmanlı sultanı Fateh Mehmet ilə sülhməramlı görüşmələrində yardım istədi. Əli Quşçu, Uzun Həsənin elçiliyini etdikdən sonra Fatehin dəvəti ilə ikinci dəfə İstanbula gəldi. Osmanlı – Ağqoyunlu sərhədboyunda II Mehmedin əmri ilə böyük bir mərasimlə qarşılanan Əli Quşçu, Ayasofya mədrəsəsinə 200 axça maaşla müdərris təyin edildi.

1473-cü il mart ayında Sahn-ı Seman Mədrəsəsindən (Fateh Mədrəsəsi) təqaüd almışdır.

16 dekabr 1474-cü ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Məzarı Eyyub Sultandadır.

Təhsili

Kiçik yaşlarından etibarən riyaziyyat və astronomiyaya maraq göstərən Əli Quşçu, dövrünün ən böyük elm adamları olan Bursalı Qadızadə Rumi, Qıyasəddin Cəmşid (Qiyas əl Kaşi) və Muinuddin Kaşidən riyaziyyat və astronomiya elmlərini öyrəndi.

Daha sonra təhsilini artırmaq üçün Uluq Bəydən icazəsiz Kirmana getdi. Burada "Hall-ü Eşkal-i Qəmər (Ay səhifələrinin açıqlanması) adlı risalə ilə "Şərhi-Təcrid" adlı əsərini yazdı. Kirmanda təhsilini tamamlayıb Səmərqəndə döndü və Uluq Bəyə Kirmanda dərc etdiyi risalələri təqdim edərək ona yardımçı olmuşdur.

Elm tarixi üçün əhəmiyyəti

Riyaziyyat üçün; Hermetik-Pitaqorasçı mistisizmi

Astronomiya və optik üçün; Aristotelçi fizika və metafizik prinsipləri aydınlaşdırmağa çalışdı. Əl-Fəthiyyə

Kopernik (1473 – 1543)

Hoca Sinan Paşa, Molla Lütfi və Əli Quşçunun oğlu Mirim Çələbi (Mahmud B. Muhammed B. Muhammed B. Musa Qadızadə), Takiyüddin kimi alimlər onun dərslərində yetişmişdilər.

Osmanlı mədəniyyəti üçün əhəmiyyəti

Osmanlı İmperiyası padşahı Fatih Sultan Məhəmməd (II Mehmed) adına qurulan ilk Osmanlı universiteti olan Fatih Mədrəsəsinin tədris planını qələmə aldı.

Əli Quşçu nəslindən olanlar XVIII əsrin sonlarına qədər Osmanlı İmperiyasında mühüm vəzifələr gördü. Əbussuud Əfəndi və uşaqları şeyxülislam, kazasker, müdərris kimi vəzifələr tutdular.

Əli Quşçudan sonra Osmanlı dili bütün islam aləmi üçün elm dili olub. Fars və ərəb dilləri öz əhəmiyyətini itirdi.

Risalə Fi-Hey-ə: (1457-ci ildə Səmərqənddə, fars dilində yazmışdır) Osmanlı İstanbul Mühəndisxanasında (İstanbul Texniki Universiteti) XIX əsrin əvvəllərində dərs kitabı olaraq istifadə edilirdi.

Mədsrəsələrdə riyaziyyat və s. elm dərslərinin oxudulmasında önəmli rolu olmuşdur.

Əsərləri

Əməklerinden bir səhifə, aslı İstanbul – Süleymaniye Kitabxanasında mövcud

Astronomiya əsərləri

Şerh-i Zîc-i Uluğ Bey
Risalə fî Halli Eşkâli Muaddili'l-Kamer li'l-Mesîr
Risalə fî Asli'l-Hâric Yumkin fî's-Sufliyyeyn
Şerh ale't-Tuhfeti'ş-Şâhiyye fî'l-Hey'e
Risalə der İlm-i Hey'e
Risalə fî Halli Eşkâli'l-Kamer.
Riselet-ül fi'l hey'et (Farsça)
Risalə el-Fethiyye fî ilmi’l-hey (el-Fethiyye)

Riyaziyyat əsərləri

Risâletu'l-Muhammediyye fî'l-Hisâb
Risalə der İlm-i Hisâb: Süleymaniye

Kəlam ve Usûl-i Fıkıh əsərləri

Eş-Şerhu'l-Cedîd ale't-Tecrîd
Hâşiye ale't-Telvîh

Kimya və Fizika əsərləri

Unkud-üz-Zevahir fi Man-ül-Cevahir (Mücevherlerin Dizilmesinde Görülen Salkım)

Mexanik Alətləri Haqqında əsəri

Tezkire fî Âlâti'r-Ruhâniyye (Kültür Bakanlığı, Ankara 2001)

Dil və Bəlağət əsərləri

Şerhu'r-Risâleti'l-Vadiyye
El-İfsâh
El-Unkûdu'z-Zevâhir fî Nazmi'l-Cevâhir
Şerhu'ş-Şâfiye
Risalə fî Beyâni Vadi'l-Mufredât
Fâ'ide li-Tahkîki Lâmi't-Ta'rîf
Risâle mâ Ene Kultu
Risalə fî'l-Hamd
Risalə fî İlmi'l-Me'ânî
Risalə fî Bahsi'l-Mufred
Risalə fî'l-Fenni's-Sânî min İlmihal-Beyân
Tefsîru'l-Bakara ve Âli İmrân
Risalə fî'l-İstişâre
Mahbub-ül-Hamail fi keşif-il-mesail
Tecrid-ül-Kelam (Tecrid’ül Kelam – Sözün Tecridi)

İstinadlar

↑ ¹ ² Record #90047204 // VIAF (çd.). [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹ ¹² ¹³ ¹⁴ ¹⁵ ¹⁶ Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.

Ədəbiyyat

İ. Hakkı Uzunçarşılı – Büyük Osmanlı Tarihi Cilt 2 Sh. 653
100 böyük türk. Bakı,1991. səh.36–37.

Həmçinin bax

Muhyiddin Mehmed-i İskilibi – yeğeni, şagirdi və damadı
Mevlana Ebussuud İmadi – torunu və Osmanlı şeyxülislamı
Uluq Bəy –
Uluq Bəy Rəsədxanası
Sahn-ı Seman Mədrəsəsi
Mirim Çelebi -

Həyatı
Əsərlərinin siyahısı
Həyatı
Əsəri haqqında məlumat Arxivləşdirilib 2007-10-10 at the Wayback Machine
Uluğ Bəy və Ali Kuşçu
Həyatı və əsərləri

[_b0cb69e29824b43d-1] ¹ ² Record #90047204 // VIAF (çd.). [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.

[_753d23872ca9f8c1-2] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹ ¹² ¹³ ¹⁴ ¹⁵ ¹⁶ Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.

[2]

[1]

Əli Quşçu
osman. علی قوشچی ərəb. علاء الدين علي بن محمد القوشجي‎^[1]

Doğum adı	القوشجي، علي بن محمد، ت^[1]
Doğum tarixi	1403^[2]
Doğum yeri	Səmərqənd, Teymurilər dövləti^[2]
Vəfat tarixi	16 dekabr 1474^[2]
Vəfat yeri	İstanbul, Osmanlı imperiyası^[2]
Dəfn yeri	Əyyubsultan qəbiristanlığı
İş yerləri	Uluqbəy rəsədxanası (–1449)^[2], Sahn-ı Seman Mədrəsəsi (1472–)^[2], Aya Sofya (–1474)^[2]
Təhsili	Uluqbəy mədrəsəsi^[2]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar