Gənələr
Gənələr (lat. Acari) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinə aid heyvan yarımsinfi.
| Gənələr | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
|
Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Yarımsinif: Gənələr |
||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
|
||||||||||||
| ||||||||||||
Gənə tünd qırmızı qəhvəyi rəngdə yastı oval 8 ayaqlı bir parazitdir. Məməlilər, quşlar və sürünənlərdən qan əmərək yaşayarlar. Bahar və yay mövsümündə yaşıllıq sahələrdə olurlar. Dişləmələri ağrısızdır. Bir neçə gün içində qaşıntı və ya gənənin görülməsiylə fərq edilər. Bir çox bakteriya və virusu heyvanlardan insanlara bulaşdıra bilər. Gənə ilə bulaşan xəstəliklərin çoxu yüksək qızdırmayla seyr edən lyme xəstəliyi, dönmə qızdırma, tularemi kimi və son zamanlarda səslənilən, müalicəsi olmayan, gənələrin bulaşdırdıqları viruslarla yaranan Krım-Kongo qanamalı qızdırma sayıla bilməkdədir. Bu xəstəlik Azərbaycanda son illərdə görülməkdə olsa da ilk olaraq 1944-cü ildə Krımda, 1956-cı ildə də Konqoda görülmüşdür. KKQQ xəstəliyi gənə dişləməsindən 1–3 gün içində (ən çox 9 gün) qızdırma, qırıqlıq, baş ağrısı, halsızlıq, oynaq ağrıları, iştahsızlıq, bəzən qusma, qarın ağrısı və ishalla başlar. Bədənin dəyişik yerlərində özbaşına yaranan göyərmələr, burun qanaması və qan itirməyə qədər davam edir. Əksəriyyətlə qaraciyər, böyrək və ağciyər qeyri-kafiliyə gətirib çıxarıb %50 nisbətində öldürücü olmaqdadır. Gənədən qorunmaq üçün açıq və yaşıllıq sahələrdə bədəni tamamilə örtəcək geyimlər geyilməli və açıq rəngli paltarlar seçim edilməlidir. Gənələrin bədənə girə biləcəyi açıqlıqların bağlanılması əhəmiyyətlidir. Çöl sahələrə gedildiyində bədənin açıqda qalan qisimlərinə repellent olaraq bilinən böcək qovucu maddələrin sürtülməsi, gənələrin bir neçə saat bədənə yaxınlaşmalarını maneə törətməkdədir. Bədən gənə cəhətdən tez-tez nəzarət edilməli, gənə varsa bir pens və ya maqqaşla, gənənin dəriyə yapışdığı yerdən tutulub sağa sola oynadılaraq mismar çıxarar kimi çıxarılmalıdır. Gənə bədəndən nə qədər qısa müddətdə çıxarılsa, xəstəlik riski də o qədər azalmaqdadır. Heyvan sahibləri heyvanlarını və sığınacaqlarını gənələrə qarşı üsuluna görə dərmanlamalı.
Dünyada 50 mindən çox, o cümlədən Azərbaycanda 1301 gənə növü (171 fəsilə) məlumdur. Gənələr yarımsinifi iki dəstəüstüyə bölünür: 1 Acariformes və ya Actinotrichida və 2) Parasitiformes və ya Anactinotrichida. Acariformes dəstəüstüyə 4 dəstə daxildir: 1) Tarsonemida; 2) Oribatida; 3) Acaridida; 4) Actinedida. Parasitiformes dəstəüstüyə də 4 dəstə daxildir: 1) Gamasida; 2) İxsodida; 3) Holothyrida; 4) Opilioacarida.
- R. F. Savenko 1935-ci ildə Naxçıvan MR üçün 4 növ bitkiyeyən gənə (Tetranychusalthaeae, Pediculopsisgraminum, Eriophyesvitis, E.pyri) göstərir.
- B. İ. Pomerantsev və N. V. Matikaşvili, B. V. Lotoskinin iştirakı ilə 1940-cı ildə Azərbaycan üçün 6 cinsə aid 22 növ iksod gənə qeyd edirlər.
- V. İ. Kurçatov, D. A. Mirzəbəyov, N. S. Abusalimov 1946-cı ildə Azərbaycan üçün 6 cinsə aid 24 növ iksod gənə göstərirlər.
- A. A. Zaxvatkin 1949-cu ildə S. H. Xəlilovanın yığımları görə 2 elm üçün yeni olan növ təsvir etdi (Cheyletuscaucasicus və Ch.rohdendorfi). Hər iki növ Cheyletidae fəsiləsinə aiddir.
- V. B. Dubinin 1950-ci ildə Lənkəran düzənliyi üçün 85 növ leləkyeyən gənə göstərir.
- N. S. Abusalimov 1951-ci ildə Azərbaycan üçün 29 növ iksod gənəsi, 4 növ arqas gənəsi, 2 növ dəniz gənəsi, 2 növ tor gənəsi, 7 növ anbar gənəsi, 4 növ xeyletid gənəsi, 4 cinsə aid 6 növ qoturluq gənəsi, 2 növ demodisid gənəsi, 6 növ fır gənəsi göstərir.
- S. H. Xəlilova Azərbaycanda anbar, tetranixoid, fır və xeyletid gənələrini öyrənib (1951–1970). O, 1953-cü ildə bir elm üçün yeni olan briobiid gənə növü təsvir edib-Bryobiaapsheronica.
- Ə. H. Qasımov1959-cu ildə Azərbaycan üçün 7 növ su gənəsi göstərir.
- A. T. Hacıyev Azərbaycan üçün 152 növ qamazid gənə göstərir (1959–1992). A. T. Baqdasarian Naxçıvan MR üçün 33 növ tetranixoid gənə qeyd edir (1960, 1964). 3 növ briobiid gənəni (Bryobianasrvasensis, B.dubinini, Petrobiadzhul-faensis) o 1960-cı ildə elm üçün yeni kimi təsvir edir.
- K. A. Quliyev Azərbaycanda 115 növoribatid gənə aşkar edib və onlardan 31 növü elm üçün yeni kimi təsvir edib (1961–1979).
- A. Q. Reytblat 1963-cü ildə Azərbaycandan elm üçün yeni kimi 2 növ qamazid gənə təsvir edib.
- Z. F. Verdiyeva Lənkəran təbii vilayətində 32 növ trombikulid gənə aşkar edib (1963–1973). 2 növ — Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja, Verdijeva, Tchirkova, 1970 və M.traubi Muljarskaja, Verdijeva, 1974 — elm üçün yenidir.
- O. M. Butenko Azərbaycanda 7 cinsə aid 17 növ rinonissid gənəa şkar edib (1965–1984). 5 növ — Rhinonyssusanatidae Butenko, 1984, R.nyrocae Butenko, 1971, Rallinyssuscaspicus Butenko, 1976, Mesonyssusstreptopelloides Butenko, 1984, Vitznyssustetragis Butenko, 1977 — elm üçün yenidir.
- E. C. Abbasova Azərbaycanın fitoseiid gənələrini öyrənib. O, bu gənələrin 70-ə yaxın növünüaşkar edib və onlardan 9 növü elm üçün yeni kimi təsvir edib (1965–1991).
- N. S. Abusalimov 1966-cı ildə Azərbaycan üçün 8 növ arqas gənəsi göstərir.
- S. M. Əliyeva Quba-Xaçmaz zonası üçün 30 fəsiləyə aid 62 növ oribatid gənə göstərir (1966–1970).
- O. A. Krivolutski 1966-cı ildə Hirkan meşələri üçün 128 növ oribatid gənə göstərir (2 növ elm üçün yenidir-Liacarus lenkoranicus, Hafenrefferiella hircanica).
- T. A. Dubovçenko yarasalarda 69 növ gənə aşkar edib (1966–1970). 4 növ trombukulid gənə elm üçün yenidir: Sasatrombiculamussaevi (Muljarskaja, 1970), Neotrombiculaalizadei Muljarskaja, 1971, Riedliniaassadovi Muljarskaja et Dubovchenko, 1970, Trombigastiaschlugeri Muljarskaja et Dubovchenko, 1970, * Q. S. Kadjaya Azərbaycandan elm üçün yeni olan 2 cins (Volginia və Paraforsellina) və 3 növ (Volginiatalyshiana, Paraforselliniasaljanica, Tyrophagusshushaensis) akaroidgənə təsvir edib (1967, 1973).
- V. P. Zapletina Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsinin tetranixoid gənələrini öyrənib və 3 fəsiləyə aid 5 növ aşkar edib (1967–1972). Onlardan biri –Oligonychuspruni Mitrofanov et Zapletina, 1973-elm üçün yenidir. O həmçinin 8 növ tideid gənəsi tapıb, onlardan da beşi elm üçün yenidirlər.
- E. Ə. Abdullayeva Azərbaycanın akaroid gənələrini öyrənib və 4 fəsiləyə aid 47 növ aşkar edib (1968–1972). Onlardan bir növ – Colvoliapriapus-elm üçün yenidir (1980-ci ildə V. İ. Volqin onun təsvirini verib). O, həmçinin 10 növ yırtıcı xeyletidgənə tapıb. Onlardan da biri — Lepidochelacaucasica elm üçün yenidir (1978-ci ildə V. İ. Volqin onuntəsvirini edib).
- Z. Ə. Mustafayeva Azərbaycanın sinantrop və ev quşların ektoparazitlərini öyrənib və həmin quşlarda 35 növ ektoparazit gənə aşkar edib (1968–1972).
- Ə. H. Qasımov 1972-ci ildə Azərbaycanın şirin suları üçün 5 fəsiləyə aid 9 növ su gənəsi qeyd edir.
- V. D. Sevastyanov 1974-cü ildə Naxçıvan MR-dən elm üçün yeni olan 2 növ tarsonemid gənə təsvir edir: Bakerdaniaflabellifolia Sevastyanov, 1974 (Pygmephoridae fəsiləsi) və İmparipescavernophilus Sevastyanov, 1974 (Scutacaridae fəsiləsi).
- N. İ. Malçenkova 1975-ci ildə Azərbaycanın üzüm bağları üçün 5 növ yastıbədən gənə, 2 növ tor gənəsi, 4 növ fır gənəsi, 1 növ tideid gənəsi və 9 növ fitoseiid gənə göstərir.
- W. Hirschmann 1975-ci ildə cənub-şərqi Azərbaycandan Uropodidae fəsiləsindən elm üçün yeni olan növ – Macrodinychus (Monomacrodinyohus) bregetovae Hirschmann, 1975 təsvir edib. (Hirkan meşəsinin döşəməsində tapılıb).
- N. Q. Bregetova 1977-ci ildə Ameroseiidae fəsiləsinə aid olan 1 elm üçün yeni növ göstərir – Ameroseiuseumorphus Bregetova — (növ tapılıb Barents dənizinin Xarlov adasında, Naxçıvan şəhərində və Özbəkistanda)
- M. Zacharda 1983-cü ildə Azərbaycan üçün Rhagidiidae fəsiləsinə aid olan Poecilophysis (Dentocheles) pratensis növünü göstərir (tapılıb Ceyranbatan meşə massivində və Hirkan meşəsində, keçmiş Alekseyevka kəndinin ətraflarında).
- Z. Y. Abbasov 1985-ci ildə Bakı şəhəri və şəhər ətrafı zonada yaşayan onurğalı heyvanlar üçün 14 fəsiləyə aid 67 növ ektoparazit gənə göstərir.
- O. X. Aslanov Azərbaycan faunası üçün yeni olan 18 fəsilə və 100-dən çox növ aşkar edib, onlardan da 1 növ Palearktika faunası üçün, 9 fəsilə və 69 növ Qafqaz faunası üçün yenidirlər (1985–2015).
- L. M. Mehdiyeva Abşeron yarımadasında 49 növ tetranixoid gənə tapıb, onlardan da 1 növ Palearktika faunası üçün, 4 növ Qafqaz faunası üçün və 3 növ Azərbaycan faunası üçün yenidirlər (1991–1997). O, həmçinin 9 fəsiləyə aid 47 növ yırtıcı gənə aşkar edib, onlardan da 1 növ – Euseiusapsheronica Abbasova, Mekhtieva, 1991 (fəsilə Phytoseiidae) — elm üçün yenidir.
Azərbaycan faunasında təmsil olunmuş gənə növlərinin içində 1 cins və 59 növ milli endem, 61 növ Qafqaz endemi, 228 relikt növdür.
Gənələr yarımsinifi haqqında ümumi məlumat (morfoloji xüsusiyyətlər bioekologiyası, fərqli cəhətləri)
Yarımsinifin nümayəndələri müxtəlif həyat tərzinə malik olan xırda və orta ölçülü hörümçəkkimilərdir (0,1–30 mm). Rəngləri müxtəlifdir: ağ, qara, yaşıl, sarı, narıncı, darçını, qonur-qırmızı və boz olur. Örtükləri nazik və ya möhkəm qalxancıqlarla örtülüdürlər. Gənələr müxtəlif cür buğumlaşmış bədənə malikdirlər. Bu qrupda şoxlu miqdarda buğumlara malik olan və bununla bövlərə oxşarlıq təşkil edən formalardan başlamış yalançı əqrəblərin, otbiçənlərin və hörümçəklərin buğumlaşma xarakterinə yaxınlaşan formalara qədər bütün keçid formaları müşahidə edilir. Çox hallarda gənələrin bədəni ümumiyyətlə buğumlaşmamışdır. Xeliserlərin və pedipalpların buğumları adətən az-çox hərəkətli başcığa və ya xortuma birləşmişdir. Xeliserlər qısqacvarıdırlar və ya sorucu ağız aparatının tərkibinə daxildirlər. Gənələrin bir qismi tənəffüs orqanlarından məhrumdur, lakin əksəriyyəti traxeyalarla tənəffüs edir. Gözləri 1–2 cütdür; çoxunun gözü olmur. Mədələri kisəşəkillidir, qansoran formalarda kor çıxıntılarla təchiz olunub. Kor çıxıntılar qanla dolur, bu da bədənin köpməsinə səbəb olur. Ifrazat orqanları malpigi boruları ilə təmsil edilib. Bəzi gənələrdə koksal vəziləri də var. Qansoran gənələrdə sekretı qanın laxtalanmasına mane olan tüpürcək vəziləri var. Bəzi fəsilələrin nümayəndələri tor ifraz edirlər. Tor vəzilərin axarları pedipalplarda açılır. Gənələr üçün cinsi dimorfizim xasdır. Əksər hallarda dişi fərdin mayalanması spermatoforun köməyi ilə həyata keçirilir. Ancaq bəzi formaların erkəklərində həqiqi kopulyativ orqanı var.
Gənələrin əksəriyyəti yumurta qoyur, bir qismi isə diri doğanlardır. Sürfələr altıayaqlıdırlar. Nimfa yetkin fərd kimi 4 cüt ayağa malikdir, ancaq cinsi dəlikdən məhrumdur. Adətən bir neçə nimfa mərhələsi mövcuddur.
Gənələr dünyanın hər yerində yayılmışdır. Əsasən quruda, bir qismi dəniz, çay, göllərdə, bulaqlarda, bəzən bataqlıqlarda yaşayır. Gənələrin içində yırtıcılar, saprofaq, mikofaq, fitofaq, cücülərin, quruda yaşayan yengəc və qarınayaqlı molyuskların kommensalları, buğumayaqlıların, dəritikanlıların, suda-quruda yaşayanların, sürünənlərin, quşların və məməlilərin ekto- və endoparazitləri var.
Bir çox gənələr (zirehli gənələr, raqidiidlər, kunaksidlər) torpağın törəmə prosesində iştirak edirlər. Gənələrin içində transmissiv xəstəliklərin (ensefalitlər, babasilli isitmələr və s.) törədicilərin, o cümlədən virus, rikketsiya, bakteriya, spiroxetlərin, anaplazmaların, piroplazmaların keçirənləri və bəzi lentşəkilli qurdların aralıq sahibləri var.
Bir çox bitkiyeyən gənə (tetranixoid, fir gənələri və bir sıra akarid, oribatid və tideid gənələri) kənd təsərrüfatı bitkilərinin təhlükəli ziyanvericiləridirlər;bəzi tetranixid və fir gənələri bitki virusların keçiriciləridirlər. Anbar gənələri taxıl və taxıl məhsullarını korlayırlar, müxtəlif qida məhsullarının, məsələn, pendirin, qəhvənin və ilaxır korlanmasına səbəb olurlar.
Bir çox gənə (qoturluq gənələri, lələkyeyən gənələr, demodisid gənələr və s.) insan və heyvanlarda ağır xəstəliklər törədirlər. Yırtıcı gənələrin arasında ziyanverici gənələrlə və başqa xırda buğumayaqlılarla qidalanan çoxsaylı növlər var. Onlardan bəziləri mədəni bitkilərin ziyanvericilərə qarşı bioloji üsulla mübarizədə müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
Torpaqda yaşayan gənələr torpağın və ümumiyyətlə ətraf mühitin vəziyyətinin indikatorlar kimi istifadə oluna bilərlər.
Gənələr qazıntı vəziyyətdə Şotlandiyanın Devonundan məlumdurlar (Nanorchestidae, Pachygnathidae, Alicorhagiidae, Tydeidae fəsilələri).
- Opilioacariformes dəstəüstü
- Parasitiformes dəstəüstü
- Acariformes dəstəüstü
- dəstə Amblyseius azerbajanicus Abbasova, 1970
- A.beglarovi Abbasova, 1970
- Amblysei Mesostigmataseu Gamasida, Fəsilə Phytoseiidae
- eusbregetovae (Abbasova, 1970)
- Neoseiulusmuganicus (Abbasova, 1970)
- N.sugonjaevi (Wainstein et Abbasova, 1974)
- Euseiusapsheronicus Abbasova, Mekhtieva,1991
- Amblydromella (Amblydromella) wainsteini (Abbasova, 1970)
- A.(A.) hadzhievi (Abbasova, 1970)
- A.(Aphanoseius) caucasica (Abbasova, 1970)
- Tydeuslongisetosus Kuznetzov et Zapletina, 1973
- T.praedius Kuznetzov et Zapletina, 1972
- Lorryiapraefatus (Kuznetzov et Zapletina, 1973)
- L.optimus (Kuznetzov et Zapletina, 1973)
- L.obnoxius (Kuznetzov et Zapletina, 1972)
- Oligonychus (Oligonyshus) pruni Mitrofanov et Zapletina, 1973
- Miyatrombicula caucasica Muljarskaja, 1973
- Microtrombicula azerbaidjanica Muljarskaja, Verdieva, Tchirkova, 1970
- M.traubi Muljarskaja et Verdieva, 1974
- M.subtropica Muljarskaja, 1973
- Myotrombicularhinolophi Muljarskaja, 1971
- Sasatrombiculamussaevi (Muljarskaja, 1970)
- Neotrombiculaalizadei Muljarskaja, 1971
- N.rostrata Muljarskaja, 1973
- N.microchiropteri Muljarskaja, 1971
- Schoutedenichiamontschadskyi Muljarskaja, 1971
- Sch.dogieli Muljarskaja, 1971
- Riedliniaassadov iMuljarskaja et Dubovchenko, 1970
- Trombigastiaschlugeri Muljarskajaet Dubovchenko, 1970
- Hermanniellagibber Kulijev, 1979
- Gymnodamaeustrichosus (Kulijev, 1979)
- Jacotellafrondeus (Kulijev, 1979)
- Belbaaurata Kulijev, 1967
- Belbodamaeus(Lanibella) marginatus Kulijev, 1967
- Damaeus (Epidamaeus) pinguis (Kulijev, 1967)
- Xenillussculptrus Kulijev, 1963
- Anomaloppiachitinofincta[2]
- Multioppiaghiljarovi[2]
- Ramusella (İnsculptoppia) krivolutskyi[3]
- R.(Rectoppia) debililamellata[2]
- Rhinoppiabulanovae[2]
- Moritzoppia (Moritzoppia) longohisterosoma[2]
- M.(M.) sitnikovae (Kulijev, 1962)
- Oxyoppia (Dzarogneta) dubia (Kulijev, 1966)
- Epimerellasmirnovi (Kulijev, 1962)
- Gredosellacapitata (Kulijev, 1967)
- Carabodes (Carabodes) comas Kulijev, 1979
- C.(Flexa) dubius Kulijev, 1968
- C.(F.) scopulae Kulijev, 1968
- Ferolocellacribraria (Kulijev, 1977)
- Joeliadubia (Kulijev, 1967)
- J.spinaKulijev, 1967
- Oribatella (Oribatella) bulanovae Kulijev, 1967
- O.(O.) nigra Kulijev, 1967
- Ceratozetellacuspidodenticulata (Kulijev, 1962)
- Oribatula (Zygoribatula) clavatotrichobothria (Kulijev, 1962)
- Hemileius (Simkinia) ovalis Kulijev, 1968
- Hemileius (Urubambates) schachtachtinskoi (Kulijev, 1961)
- Liebstadia (Liebstadia) parabadensis (Kulijev, 1968)
- Scheloribateslongus Kulijev, 1968