Əsas məqalə: Xosrov və Şirin

Əsərin məzmunu, tərkib hissələri, quruluşu təxminən Nizaminin “Xosrov və Şirin” məsnəvisində olduğu kimidir. Şair Nizaminin qoyduğu məsələləri bir növ ixtisara salıb, həm də onlarda öz zövq və səliqəsinə uyğun bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmişdir.

Hatifi əsərini o yerdən başlayır ki, artıq Xosrov böyüyüb ova çıxmışdır. Əsas hadisələr Nizami əsərində olduğu kimi təkrar olunsa da, Hatifi əsərdə müəyyən yeniliklərə, bəzi artırıb-əksiltmələrə yol vermişdir.

Hatifi də Nizami kimi hökmdarları ədalətli olmağa çağırıb, Hürmüzün dilindən, üzünü hökmdarlara tutaraq xalqa sədaqətlə xidmət etməyi məsləhət görür. Hatifi mövzunun ana xəttini saxlamaqla, bəzi hadisələri ixtisara salmış, ya da ki, bir sıra yeni hadisə və epizodları orijinalın məzmununa artırmışdır. Bəzilərinin isə yerlərini və adlarını dəyişmiş, yaxud bir sıra yeni məkanların adlarını əsərinə daxil etmişdir. O, Mədain ətrafında təşkil olunan əyləncələrin birində Şapur Şirin haqqında söz açıb fikir söylədikdə, onun Nizaminin təsvir etdiyi kimi, Bərdədə yox, Dərbənd ətrafında yaşayan bir gözəl adlandırır:

Hatifi əsərinin Nizami əsərindən əsas fərqi budur ki, Hatifi bəzən reallıqdan uzaqlaşaraq fantaziyaya yol verir və fövqəltəbii hadisələrin baş verdiyini tərənnüm edir. Məsələn, elə ki, Şapur tapşırığı yerinə yetirməkdən ötrü gəlib Dərbəndə yetişir, Şirinin özünü görməyə müvəffəq ola bilmir. Lakin, güzgüdə onun camalını görüb şəklini çəkir. Özü də, həmin şəkli elə bir kağız üzərində çəkir ki, o birisi üzündə qabaqcadan Xosrovun şəkli çəkilmişdi. Təsadüfən güclü bir külək əsib, üzərində Xosrov və Şirinin təsviri olan bu kağızı rəssamın əlindən alır və birbaşa Şirinin sarayına uçurur. Kənizlər küləyin gətirdiyi bu kağızı tapıb Şirinin yanına aparırlar. Şirin Xosrovun şəklini görəcək ona aşiq olur.

Nizami əsərində təsvir olunan tarixi hadisələr Hatifi əsərində öz əksini tapa bilmir. Hatifinin Xosrovu ova çıxmaq əzmi ilə Mədaindən çıxıb birbaşa Dərbəndə gəlir, yəni burada onun atasından qaçaraq Azərbaycanda sığınması epizodu buraxılmışdır.

Hatifi Xosrov və Şirinin evlənməsindən sonra, məsələləri bir qədər qarışdırır. Şirinin Xosrova olan ciddi təsirini, Xosrovda olan inkişafı əksinə göstərir. Şairə görə, evləndikdən sonra, Xosrov artıq ölkənin işləri ilə maraqlanmayıb, bütün vaxtını eyş-işrətə sərf edir. Nəticədə bütün işlər zülümkar vəzirin əlinə keçir, ölkədə ədalətsizlik və hərcmərclik hökm sürür. Halbuki, Nizamidə Xosrovun vəziri Büzürgümid olduqca insanpərvər, haqq və ədalət tərəfdarı olan bir şəxsdir. O, Şirinlə birlikdə Xosrova müsbət təsir göstərmiş, onu ədalətə, insanpərvərliyə ruhlandırmışdır.

Hatifi, Şiruyənin atasının üzünə ağ olub ona qarşı üsyan qaldırmasını, Xosrovun başına gələn bütün bədbəxt hadisələrin mahısını onun Məhəmmədin məktubunu yırtması ilə əlaqələndirir, bir sıra dini meyilli uydurmalara yol verir. Bu hadisələri İslam dininin möcüzəsi kimi təsvir edir.

Hatifi Şirini zəhər içməklə özünü Xosrovun məzarı başında öldürür. Şair, Şirinin ölümü münasibətilə dünyanın heç kimə qalmayacağına, hamıya vəfasız olacağına işarə edir. Burada Hatifi Nizamidən bir misal gətirərək onu alimlərin başçısı adlandırır:

Teymurilər sülaləsinin son dövrü-Səfəvilər sülaləsinin başlanğıcında yetişmiş məşhur simalardan olan Hatifi, Yaxın və Orta Şərqin bir çox görkəmli sənətkarları kimi Nizami Gəncəvini təqlid edərək “Xəmsə” yazmışdır. Lakin onun “Xəmsə”sinin beşinci əsəri hələ də əldə edilməmişdir. “Töhfəyi Sami” əsərində yazır: “O, Nizami “Xəmsə”sinin ancaq dörd cildinə nəzirə yazmışdır.” Dehxoda bu fikri bir qədər dəqiqləşdirərək yazır: “Çox ehtimal ki, Hatifi Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”nə cavab yazmağa heç müvəffəq ola bilməmişdir.”

Şair “Xosrov və Şirin” poemasının necə yaranması səbəbini belə izah edir: “Mən “Leyli və Məcnun” poemasını nəzmə çəkib bitirdikdən sonra onu ilk mülahizə və rəy üçün “həzrəti-Məxdum” Caminin hüzuruna apardım. O, əsəri mütaliə edib bəyəndi. Məni çox təhsin və təqdir etdikdən sonra yeni bir əsər, yəni “Şirin və Xosrov” əsərini yazmağa təşviq edib, bu məsnəvini gecikmədən nəzmə çəkməyi məsləhət bildi.”

Hatifi “Şirin və Xosrov” poemasının başlanğıcında özünün Nizamidən təsirlənməsi haqqında da fikir söyləyib, Nizamini dənizə, özünü isə bir damlaya bənzədir:

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu, Bakı, 1970

• Xosrov və Şirin
• İran ədəbiyyatı