Sərdar məscidi (İrəvan) - Haqqinda Melumat

Sərdar məscidi
Sərdar məscidi
	Sərdar məscidi, 1917
	40°10′18″ şm. e. 44°30′13″ ş. u.
Ölkə	Ermənistan
Şəhər	İrəvan
Yerləşir	İrəvan
Aidiyyatı	İrəvan xanlığı
Sifarişçi	Şah Abbas (I – 1606); Abbas mirzə Qovanlı-Qacar (II)
Tikilmə tarixi	1606 (I); 1810 (II)
Üslubu	Azərbaycan memarlığı
Vəziyyəti	1988-ci ildə fəaliyyəti dayandırılıb; 2008-2014-cü illərdə ermənilər tərəfindən tamamilə dağıdılıb.
	Sərdar məscidi
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şah Abbas məscidi, Abbas Mirzə məscidi, Sərdar məscidi və ya Xan məscidi^{[mənbə göstərin]} — ilk dəfə 1606-cı ildə Şah Abbas, 2-ci dəfə 1810-cu ildə Abbas Mirzə tərəfindən İrəvan qalasında inşa etdirilən məscid. Qala məscidi və ya Köhnə məscid də adlandırılan bu məscid İrəvandakı məscidlərin ən qədimidir.

Bəzi mənbələrdə İrəvanda mövcud olmuş 3 məscid — Şah Abbas məscidi, Abbas Mirzə məscidi və Sərdar məscidlərinin əslində eyni bir məscid olduğu iddia edilir.

Tarixi

İlk məscid

İlk dəfə 1606-cı ildə inşa edilən məscidə xalq Şah Abbas məscidi adını vermişdir. Eyni zamanlarda Gəncədə inşa edilən məscid də eyni memar Şeyx Bəhaəddin tərəfindən inşa edildiyindən bir-birlərinə çox bənzəmişlər.

Sərdar sarayının şərq yanına inşa edilən məscidin yanında mədrəsə, kitabxana və mehmanxana tikilmiş olub böyük bir həyətlə ətraflanan möhtəşəm bir arxitektura külliyyə olaraq elm mərkəzi vəzifəsi ifa etmişdir.

İrəvan xanlığı zamanında məscidin aş evində kasıblara gündə üç pay yemək verilməkdə idi. Dini bir məkan olmaqdan başqa, ictimai bir quruluş olan bu məscid ermənilər tərəfindən hər fürsətdə korlanıb.

İkinci məscid

1810-cu illərdə inşa edilmiş Sərdar məscidindən Rus işğalından sonra müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmişdir.

Məscid on səkkizinci əsrin əvvəllərində İrəvan xanı Hüseynqulu xan Sərdarın hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Məscid Qacar şahzadəsi və Azərbaycan hakimi Abbas Mirzənin adı ilə adlandırılmışdır.

Məscidin fasadı göy və yaşıl kaşılarla bəzədilmiş, mərkəzi hissəsi gözəl gümbəzlə örtülmüşdü.

İrəvan xanlığının Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra məscid cəbbəxana kimi istifadə edilmişdir. Daha sonra isə bir müddət rus əsgərlərinin sığınacağı olmuşdur. Ermənistan SSR qurulduqdan sonra isə məscid tamamilə məhv edilmiş və müstəqillik illərində yalnız bir divarının qalığı çatmışdı.

İrəvan qalası içərisində və Sərdar sarayı yaxınlığında yerləşdiyi üçün Sərdar məscidi adlandırılıb. İrəvan qalasının çar Rusiyası işğalı dövrünə aid bəzi sənədlərdə bu məscidin adı Abbas Mirzə məscidi kimi hallandırılır.

Alman tədqiqatçısı Avqust Haksthauzen 1843-cü ilin avqust ayında İrəvan şəhərində olmuş və Qalada olan iki məsciddən birinin (yəni Rəcəb Paşa məscidinin) rus-yunan kilsəsinə, digərinin – Sərdar məscidinin isə silah anbarına çevrildiyini qeyd etmişdir.

1864-cü ildə İrəvan qalasından rus qoşunlarının hərbi-istehkam məqsədilə istifadəsinə son qoyulduqdan sonra qaladakı tarixi-memarlıq abidələri, o cümlədən Sərdar, yaxud Abbas Mirzə məscidi ciddi dağıntılara məruz qalmışdır.

Sərdar məscidində Osmanlıdan köçmüş erməni qaçqınları məskunlaşdırılmış, sovet dövründə isə məscid hissə-hissə dağıdılmışdır. 1918-ci ildə ermənilər İrəvanın Müsəlman əhalisini məscidə doluraraq məscidlə birgə yandırmışlar. Sovet Ermənistanı dövründə isə Sərdar məscidi hissə-hissə sökülərək onun yerində yaşayış evləri tikimişdir. Günümüzdə yerində yaşayış evləri tikilmiş və 2014-cü ilin noyabr ayında tamamilə yox edilmişdir.

Qalereya

Abbas Mirzə məscidi 1899
Abbas Mirzə məscidi. 19-cu əsr.
Abbas Mirzə məscidi. 19 iyul 1925-ci il.

İstinadlar

Baron de Baye. (PDF) (fransız). Paris: Librairie Nilson. 1899. 28.
. 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-21.
. 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.
. 2022-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.
. 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.
Azimbeyov, age, s. 299
S. Esedov, age, s. 448.
Шопен, И. (rus). Санкт-Петербург: В типографии Императорской академии наук. 1852. 688, 867. 2022-10-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-11-06.
Gevont Alishan, Ayrarat (Այրարատ), p. 311
Harry F. B. Lynch, Armenia, travels and studies, Volume 1, Longman, green and co., 1901, Harvard University, p. 283
Yervand Shahaziz, The Old Yerevan (Հին Երևանը), pp. 34–35, 182, էջ 34–35, 182
Adam Adamyants, Topography of Yerevan (Տեղագրութիւն Երեւանի), Yerevan, 1889, pp. 38–39
(PDF). 2021-07-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-05-16.
2017-03-29 at the Wayback Machine in the official Website of the Government of the Republic of Armenia
Şərif Əziz. Keçmiş günlərdən. Bakı, "Yazıçı", 1983, səh.44–47.
. 2022-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

[1] Baron de Baye. (PDF) (fransız). Paris: Librairie Nilson. 1899. 28.

[2] . 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-21.

[3] . 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.

[4] . 2022-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.

[5] . 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.

[6] Azimbeyov, age, s. 299

[7] S. Esedov, age, s. 448.

[8] Шопен, И. (rus). Санкт-Петербург: В типографии Императорской академии наук. 1852. 688, 867. 2022-10-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-11-06.

[9] Gevont Alishan, Ayrarat (Այրարատ), p. 311

[10] Harry F. B. Lynch, Armenia, travels and studies, Volume 1, Longman, green and co., 1901, Harvard University, p. 283

[11] Yervand Shahaziz, The Old Yerevan (Հին Երևանը), pp. 34–35, 182, էջ 34–35, 182

[12] Adam Adamyants, Topography of Yerevan (Տեղագրութիւն Երեւանի), Yerevan, 1889, pp. 38–39

[13] (PDF). 2021-07-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-05-16.

[14] 2017-03-29 at the Wayback Machine in the official Website of the Government of the Republic of Armenia

[15] Şərif Əziz. Keçmiş günlərdən. Bakı, "Yazıçı", 1983, səh.44–47.

[16] . 2022-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-24.