Aprel işğalından sonra işğala qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə bir çox partiya və təşkilatlar gizli fəaliyyət göstərməyə başladılar. Mübarizə aparanların əksəriyyəti Müsavat və İttihad üzvləri idi.

Müsavat partiyası 1920-ci il 27 aprel gecəsi gizli fəaliyyət göstərmək haqqında qərar qəbul edib. 1920-1923-cü illərdə gizli Müsavatın demək olar ki, Azərbaycanın bütün qəzalarında təşkilatları və özəkləri yaradılmış, onlarla partiya MK-nın əlaqəsi qurulmuş, hərbçilər, zabitlər arasında iş aparılaraq çoxsaylı hərbi özəklər formalaşdırılmışdı. Gizli Müsavat işğaldan sonra digər ölkələrə getməyə məcbur olmuş mühacirlərlə əlaqə yaratmış, gizli mətbəədə 1923-cü ilə qədər “İstiqlal” qəzetini və müxtəlif bəynatları çap etmişdir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yazdığına görə Azərbaycanda 1923-cü ilin avqustunadək 2000 müsavatçı həbs olunmuşdu. Həbslər 1924, 1925, 1926 və 1927-ci illərdə də davam edib.

1923-cü ilin aprelin 11-də Camo bəy Hacınski də daxil olduğu 12 nəfərlik dustaq qrupu Butırsk həbsxanasına göndərilirlər. Həbsxanada onlara qarşı sərt davranıldığı üçün onlar etiraz olaraq bir neçə şərti irəli sürərək aclıq aksiyasına başladılar.

Solovkidə sürgün həyatı keçirmiş yazıçı Oleq Volkovun xatirələrinə görə həmin dövrdə orada 300 müsavatçı saxlanılıb.

Bir çox yerlərdə siyasi məhbusları saxlamaq üçün ayrıca düşərgələr ayrılsa da bu həbsxanalarda siyasi səbəblərdən həbs olunan hər kəs saxlanılmırdı. Bu düşərgələrdə yalnız sosialist partiyaların üzvü olanları və anarxistləri saxlayırdılar. Digər siyasi partiyaların üzvləri, kadetlər, xalq sosialistləri, müsavatçılar, trudoviklər və digərləri isə siyasi məhbus sayılmırdılar. Onları əksinqilabçı adlandıraraq digər siyasi məhbuslardan ayırıb cinayətkarlarla birlikdə saxlayırdılar.

Bura sürgün edilən məhkumları əsasən Maada Kem-Uhta və Parendovo yolunun inşaatında işlədirdilər. Kem ilə Uhta arasında çəkilən şosse yolunun uzunluğu 160 km, Kem ilə Parendovo arasında isə çəkilən yolun uzunluğu isə 82 km olub. Bataqlıqların içindən keçən bu yolların çəkilməsində minlərlə insan sağlamlığını itirir və ya dünyasını dəyişirdi. Bundan başqa məhkumlardan həm də ağacların qırılması üçün də istifadə olunurdu. Azərbaycanlı mühacir Ağa oğlunun xatirələrinə görə bu yolun çəkilişi zamanı bir gündə 200 nəfər soyuqdan donaraq dünyasını dəyişib.

İş şəraitinin dözülməzliyinə görə bəzi sürgün olunanlar hətta öz barmaqlarını və əllərini belə kəsirdilər.

Şəraitsizlikdən Solovkidə tif və müxtəlif xətəliklər yayılırdı.

Bəziləri isə qaçıb Finlandiyaya keçməyə cəhd edirdilər. Məsələn 8 avqust tarixində 2 azərbaycanlı məhkum gözətçini öldürdükdən sonra qaçaraq Finlandiyaya keçməyi bacarmışdılar.

1929-cu il dekabrın 23-də Azərbaycan Milli Təşkilatının Prezidenti Millətlər Liqasına təqdim etdiyi sənəddə qeyd edib ki:

Solovkidə cəzalarını çəkdikdən sonra geri qayıdan bir çox müsavatçı 1936-cı ilin avqust dekabr aylarında təkrar həbs olunublar. 1937-ci ilin aprelin 20-də onların bəziləri haqqında Xalq Daxili İşlər Komissarlığının xüsusi üçlüyü qərar çıxarıb. Qərara əsasən İsrafil Süleymanov, Mirəbdülqəni Mirqasımov, Qəzənfər Sultanov, Mehdi Sultanov, Mövsüm Bəydəmirov sürgün dövründə Müsavat partiyasında fəaliyyət göstərmək, müsavatçılar arasında təşkilati və siyasi iş aparmaq eləcə də sürgündən geri qayıtdıqdan sonra Aşqabaddakı Müsavat ocağı ilə yazışmalar aparmaqda ittiham olunaraq güllələnməyə məhkum ediliblər. Qərar 1937-ci ilin iyulun 28-də icra olunub.

Solovkidəki ilk aclıq aksiyası 1924-cü ildə başladı və iki həftə davam etdi.

1927-ci ildə Solovkiyə 30 nəfərlik 1928-ci ildə isə 100 nəfərlik azərbaycanlılardan ibarət dəstə daha gətirilib. Onların arasında: həkim, müəllim, mühəndis, zabit, tələbəsi və sabiq milli Azərbaycan parlamentinin üzvlərindən olan şəxslər də var idi.

Onlar Solovkidəki vəziyyəti və Q.P.U.idarəsinin onlara qarşı münasibətinə qarşı çıxaraq ölüm aclığına başladılar. Bu aclıq 22 gün davam edib. Bu aclığın nəticəsində məhkumlara qarşı münasibət bir az yumşalsa da ümumilikdə bir şey dəyişməmişdi. Tam əksinə Azərbaycan, gürcü və ukraynalı millətçilərin bu müqaviməti Q.P.U. idarəsinin onlar haqqında daha vəhşicəsinə və barbarcasına tədbirlər almağına səbəb oldu.

Ümumilikdə 3 aclıq aksiyası baş tutub.

Aclıq aksiyasında Məmmədəli Ağamalıyev, İbrahim və ya(İdris) Axundov, Nəcəfov Əli Əfsər dünyalarını dəyişdilər.

Müsavatçıların əksəriyyətinin qoşulduğu üçüncü böyük aclıq aksiyası 1928-ci il noyabrın 1-dən dekabrın 15-dək davam edib.

Aclıq aksiyalarında cümhuriyyət zabitləri, Abdulla Şəfiyev, Zəkəriyyə bəy Vəkilov,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü Rəhim bəy Vəkilov, ............................ və digərləri iştirak ediblər.

1929-cu ildə Maksim Qorki düşərgəyə gəlib. Müsavatçılardan biri Qorkiyə həqiqətlərin yazıldığı məktubu verib. Və buna görə də daha sonra öldürülüb.

• 1Həyatı
• 2Fəaliyyəti
• 3Vəfatı
• 4Həmçinin bax
• 5İstinadlar
• 6Xarici keçidlər

Repressiya qurbanı və cümhuriyyət zabiti olmuş Abdulla Şəfiyev 1969-cu ildə qələmə aldığı xatirələrində Solovki adalarında baş vermiş və özünün də qoşulduğu aclıq aksiyalarından bəhs edib.

Rus dissident Oleq Volkov yazdığı "Zülmətə yuvarlanarkən” adlı xatirələrində aclıq aksiyası edən müsavatçılarla tanışlığından və onların mübarizəsindən bəhs edib.

Şair Əmin Abid Gültəkin Solovki adalarına sürgün edilmiş müsavatçılar haqqında "Buzlu cəhənnəm" şeirini yazıb.

• Əbdülvahab Yurdsevər. Azerbaycan İstiklal Savaşından Sahneler (türk). Ankara: Gece Kitaplığı. 2020. 149. ISBN 9786257904827.
• tərt.İdris Əliyev. Abdulla Şəfiyevin xatirələri (az.). Bakı. 2024. 220. ISBN 978-9952-541-81-6.
• B.E.Ağa oğlu / çapa hazırlayan Əli Şamil. (az.). Bakı: Günəş nəşriyyatı. 2004. 80. ISBN 5–89600–045–6.
• Oleq Volkov. (rus). Moskva: Эксмо. 512. ISBN 978-5-699-24971-8.
• Nikolay Kiselyov-Qromov. (PDF) (rus). Şanxay: Книгоиздательство Н. П. Малиновского. 1936. 191.