Miladi tarixlə 610-cu ildə Məkkədə, oxumağı əmredən və kəlamı tərifləyən ilk vəhylə "İslam Çağrısı", Hz. Muhamməd (s.ə.a.s) in Peyğəmbərliyi dövrü başlandı. Hər tərəfdən cahilliyə qarşı olan İslam Çağrısı yer üzərində ən böyük inqilabdır. İslam inqilabın qaynağı olan Quran, ancaq İslam əqaid və ibadət əsaslarını ortaya qoymaqla qalmadı, ümumi olaraq bəşər tarixindən dəlillər gətirdi; bu doğrulama və şahidləndirmə hadisəsində yaradılış, dinlər, hökmdarlar, nəbilər və əvvəlki qövmlərin qissələri, bir-biriləri ilə olan əlaqələri yer aldı. Quran təməldə İslam təlimindən bəhs edərkən, əvvəlki millətlərin və hökmdarların inanc, əxlaq, sosyal və ekonomik vəziyyətləri haqqında məlumat verdi, daha sonra araşdırmasını kainatın əhvalı ilə doğrudan əlaqəli olaraq müxtəlif insan qruplarının öz ölkələrindəki vəziyyətləri üzərində sıxlaşdırdı. Əslində Quran, tarixdə insanoğlunun yaşadığı hadisələri təqdim edərkən insana dünya həyatını yaşama tərzini öyrədir, yaxşı və pisdən birini seçməklə baş-başa buraxır.

Quranın insanlığa təqdim etdiyi ilahi çağrışın surə və ayələrindəki təməl həqiqətlərdən biri "tarix hadisəsi"dir. Bu hadisələr Quranda dəyişik şəkillər alır və böyük bir davamlılıq içərisində gəzər və insan qruplarının irəliləyişi parelellik göstərir. Bütün bunlarda insanın dəyişkənliyi və aldığı müxtəlif rəftarlar gözün qabağına gətirilir. Bu tərəfləri ilə tarixi hadisələr Quranın əhəmiyyətli hissəsini düzəldir. Quranın istənilən surəsində mütləq bir tarixi hadisə izah edilir. Tarixi hadisələr isə, müxtəlif düşüncə axınları və rejimləri üçün təcrübə tarlası və onların güclərini sübut etdikləri, zəifliklərini göstərdikləri bir meydandır.

Quranın bu tarix anlayışı, əsas etibarilə, insan təbiətinin dərinləşmənin başa düşülməsi üçün qurulmuşdur. Bu baxımından Quranda təqdim edilən tarix görünüşü həyatın həqiqətləri ilə uyğun haldadır. Yəni Quranın tarix anlayışı, insanın tarixdəki fərdi və ictimai xüsusiyyətinin üzərinə qurumuşdur.

Eyni şəkildə Quran, insanlığın qədim dövlərinə aid çoxlu hadisələrdən söhbət gedir və geniş məlumat verir. Beləliklə Quran, bir tərəfdən insana tarixi öyrədir və bir tərəfdəndə hadisələrdən ibrət alınmasını saxlayır. Quranda zikredilən tarixi hadisələri səbəb və nəticələri ilə birlikdə başa düşmək və onlara hökm edən "İlahi Sünnəti" kəşfetmək insandan istənilən ən əhəmiyyətli xüsus olmaqdadır.

Ona görə də bu səbəblərdəndir ki, Qurani-Kərim, İslamın və onun tarixinin təməl qaynağıdır; üzərində geniş olaraq durmaq, onun məzmununu yaxşı bilmək həm insanlıq tarixini həm də İslam tarxini asanlıqla başa düşməyinizi təmin edəcəkdir.

İslamın ilk təmsilçilərinin tarix elminin inkşafı üçün göstərdikləri səy nəticəsində bu elmin müsəlmanlar arasında ən yaxşı şəkildə bilməyə kömək etdi. İlk müsəlmanlar, həyatın hər tərəfi ilə bağlı məsələlərdə tarix azuqəsini toplamağa çalışdılar; o dövrün dövlət adamları və tanınmış insanları haqqında məlumat əldə etdilər. Rəvayətlərin və onlara dayanan hadisələrin mütləq görən şahidlərinə istinad etməsini istədilər. Tarix elminə qərbdə və şərqdə çox əhəmiyyət verirdilər. Nəticədə tarix elmi, ilk müsəlmanların köməyi ilə, həqiqətlərin qaynağı olduğu kimi, bu yeni tarix metodu da müsəlmanların tarixi hadisələri araşdırma və öyrətmə metodu oldu.

Beləliklə müsəlmanlar, Hz. Peyğəmbər dövründən etibarən tarixə əhəmiyyət verdilər. Tarix elmi zamanla inkişaf etdi və uyğunlaşdı. Hz. Peyğəmbərin sözlərini, fellərini və haqqında bildiklərini əshab ayrı-ayrı səhifələrdə tədvin etdilər, bilib topladıqlarını öyrətdilər. Nəticədə İslam elmlərinin tədvin, təsnif və tərtibi hadisəsi başladı. Müsəlmanlar çox sağlam təməllər üzərində dinlərin əsaslarını aşkar etdilər. İslamın pozulmadan və dəyişmədən bu günə qədər gəlməsinə nail oldular. Aralarında çıxan fikir ayrılığlarını Kitab və Sünnət işığında həll etdilər. Dini vəsiqələr ən sağlam vəsiqələr olduğundan, gərək din gərəksə İslamın ilk illərində meydana gələn hadisələr, İslamın və Müsəlman xalqının ilk günləri bu dini-tarixi vəsiqələr üzərində tərəfsiz olmağı ilə ortaya qoyulmağa çalışıldı.

Bir tərəfdən səhabələr Hz. Peyğəmbərdən eşitdikləri və bildikləri hədisləri səhifələr və ya kitabcıqlar tədvin etdilər. Mustafa Əl-Uzma, açığca hədis tədvinində olduğları bilinən səhabələrin sayının ən az 50 olduğunu bildirirkən, Bəlazuriyə çatan bir xəbərə görə isə səhabələr içərisində oxuyan-yazanların ancaq 17 adam olduğu deyilir. Hammamın rəvayət etdiyi Əbu Hüreyrə səhifəsi, Ənəs ibn Malik səhifəsi də belədir. Sad ibn Ubadə, Cabir ibn Abdullah da hədis səhifəsinə sahibdirlər. Ancaq, Hz. Peyğəmbərin sağlığında hədis tədvin edən Amr ibn Hazm Əl-Ənsari, Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Amr ibn As kimi səhabələr hədisləri bölümlərə ayırmadılar. Hz. Peyğəmbərin danışdığı zamana və illərə görə təsnif etmədilər.

İslam tarixçiliyinin təşəkkülündə, Siyər, Məğazi, Təbaqat və Təracim növündən İslam tarixi qaynaqlarının da hədis tədvinin payı çox böyükdür. Eyni şəkildə ravilərin və xəbərlərə əsas təşkil edən rəvayətlərin "Kutubu-Sittə" və digər əhəmiyyətli hədis kitablarının köməyi böyük oldu. Hədis rəvayətləri mətn və sənət tərəfindən araşdırılmasına, ravilərin vəziyyətini izah etməyə əhəmiyyət vermələri ilk İslam tarixi verilənlərinin, Siyər və Məğazi kitablarının sağlam və inanılan təməllərə dayanmasına kömək oldu.

İslamın, Quranın açıqlaması mövzusunda "Sünnət" bu şəkildə zəbt edildi. Hədis məlumatlarının inanılacaq rəvayətlərlə araşdırıran Sünnət, Quranı da təvatür yolu ilə biməyimizi başa saldı, yəni rəvayətçilik kitabullahın təməllərindən biri oldu. Hədis kitabları, İslam tarixinin qaynağları arasında, Qurandan sonra, 2-ci sıra da yer aldı.

Tarixi qaynaqlar, hansı növdən olursa olsun, şifahi və ya yazılı bəzi maddələrdən hazırlanır. Tarixə aid məlumatları verən bu maddələrə tarixin qaynağı deyilir. Tarixlə, yeni mövzuların və insanların çoxlu yaşayış şəkilləri və davranışlarımıza görə yaşadığımız zamanla qalan müşahidələrimizə dayanan az bir bölümü kənarında, Ümumiyyətlə başqalarının bildirdiklərinə dayanır. Yenədə keçmişdəki hadisələri yazılı və şifahi olaraq öyrənirik. Başqa bir sözlə, başlanğıcdan bu tərəfə yazılı olaraq deyilən xəbərlər, kitabələr, şəcərələr, təqvimlər və hal tərcümələri, səyahətnamələr tarixin yazılı qaynağını; özünün və ya başqalarının başından keçənləri mənzum və ya mənsur hekayələr tərzində nəqledənlərin rəvayətləri, tanınmış şəxslərin ağızdan-ağıza keçən qissələri, dastanları, lətifələr və fıkraları da şifahi tarix qaynaqlarını əmələ gətirir.

Tarixi tədqiq etməyin ən əhəmiyyətli tərəflərindən birisi bu yazılı və şifahi qaynaqların ən yaxşı şəkildə dəyərləndirilməsidir, ilk əvvəl qaynaq seçimi, sonra fikir bildirmək və dəyərləndirmə, daha sonra da əldə edilən bilikləri qarşlılaşdırılması və doğruluğlarının araşdırılması lazımdır. Ancaq belə bir metod təqib edildiyi təqdirdə tarixin qaynaqları, xurafələrdən və tarix elmi də xurafəçiliydən və təhrifçiliydən qurtula biləcəyi kimi, tarixçiliydə obyektivlik təməl ilki də qurulmuş olacaqdır.

Tarix çalışmalarının çoxlu səbəblərə tərəf olduğunu daha əvvəl bildirmişdik; araşdırmaq marağı və bilmə istəyi ilə tarix çalışması edildiyi kimi, hər millətin və dövlətin siyasi, idari və əsgər tarixini, maddə və məna sahəsində göstərdiyi iləriləyişlər ya da hər hansı bir millətin milli tarixini, ictimai, iqtisadi və mədəniyyət dəyərlərini əsil tərəfləri ilə ortaya qoymaq və yeni yerlərə tanışdırmaq vəzifəsi ilə də tarix yazılır. Bununla birlikdə, imperalist və ya ideolojik əməllərlə, siyasi nüfuz və idari hakimiyyət vəzifəsiylə ya da saxta tarixçilik etmək üçün tarix yazanlar da vardır. Bu vəziyyətdə, yazılış vəzifə və ya ölkəsinə bağlı olaraq tarixin materialı deyişiklik göstərir.

Lakin tarixi araşdıran, həqiqətdə, incələmə və araşdırmasını, öz politik və milli eyilimlərinin, ideolojik yarqılarının kənarında saxlayan, tarixçiliy adına tarix yazan bir insandır.

İslam dünyasında tarix yazıçılığının inkişafında Rəsuli-Əkrəmin həyatını ələ alan siyər və məğazi çalışmalarının istisnai bir yeri vardır. Bunlar arasında Said b. Sad b. Ubadə əl-Həzrəci, Səhl b. Əbu Həsmə əl-Ənsari, Said b. Müsəyyəb, Ubeydullah b. Kab əl-Ənsari və Şabi kimi yazılı səhifələrdəki xəbərləri daha sonraki qaynaqlarda yer alan adamlar tapılmaqdadır. Bu vəziyyətdə başda bibisi Hz. Aişə olmaq üzərə bəzi səhabələrdən aldığı hədisleri rəvayət edən Ürvə b. Zübeyr ilə çoxlu qaynaqlardan topladığı hədis və xəbərləri bir yerə gətirən İbn Şihab əz-Zühri, zamanımıza fərqli qaynaqlar içərisində çatan İslam tarixçiliyinin ilk nümunələri olan bu mətinləri, üslubunun sağlamlığı yanında uzaq bir şəkildə qələmə almaq surəti ilə siyər ve məğazi yazıçılığını yeni bir səhifəyə intiqal etdirmişlərdi. Musa b. Uqbənin Kitabul-Məğazisi günümüze bütünlüklə intiqal etməmiş olmaqla birlikdə xəbərləri bəzi qaynaqlardan toplanmaq sürəti ilə, Mamer b. Raşidin əl-Məğazin-nəbəviyyəsi, Əbdürrəzzaq əs-Sənaninin əl-Muṣənnəfi içərisinde zamanımıza çatmış və müstəqil olaraq da çıxmışdır. Zührinin üçüncü tələbəsi İbn İshaqın Siyəri tarix yazıçılığında böyük izlər buraxmışdır. İbn Sad, başında siyər mövzusunun yer aldığı Kitabuṭ-Ṭəbəqatı ilə bu sahənin ana qaynaqlarının tamamlandığı bilinməkdədir.

İbn Sad 160 (777) ilində Bəsrədə doğuldu. Babası və ya dədəsi Hz. Abbas ailəsinin âzatlısı olduğu üçün Mövla Bəni Haşim deyə və ya Qureyşi nisbəsiylə tanınırdı. Bəzı qaynaqlarda Qüreyşin Bəni Zöhrə qoluna mənsubiyyətindən ötrü Zöhri də deyilməkdə, ancaq belə bir nisbətin ümumiyyətlə ailəsinin Beni Haşimin mövlası olduğunun bilinməsindən sonra zikredilmesi doğruluğunu şüpheye salmışdı.

İbn Sadın ən məşhur əsəri Kitabuṭ-Ṭabaqatil-kəbiridir. Qaynaqlarda əṭ-Ṭabəqatul-kəbir adı ilə da başa düşülən əsərin ilk nəşri bu adla Ərəb və İslam dünyasında geniş bir şəkildə istifadə edilən İhsan Abbas nəşri isə əṭ-Ṭabaqatul-kubra adı ilə düzəlmişdir. İbn Sadın, tabaqat kitablarının birincisi və zamanımıza intikal edənlərin ən köhnəsi olan bu əsəri, əsas itibariyle siyər-məğazi və tabakat ana bölümlərindən meydana gəlməktədir.

Mövzusu doğrudan doğruya Rəsul-i Əkrəmi başa salmaq olan və onun bəzi tərəfindən ələ alan elm qolları hədis, siyər və məğazi, şəmail və dəlail olaraq sıralanır. Bunlardan Hz. Peyğəmbərin bəşər tərəfini məsələ eliyən, yaşayışını və şəxsi həyatını başa salan elm mövzusuna şəmail adı verilmişdir. Muhaddis Tirmizî (ö. 279/892) ilk dəfə şəmail termini bu mənada istifadə edərək Kitabüş-Şəmail adlı əsərini yazmış, bir çox alim bu kitabın şərhlərini etmək surəti ilə mövzusunda ətrafında geniş bir ədəbiyyatının yaranmasını və başqa əsərlərin yazılmasını kömək etmişdilər. Əvvəllər vacib bir mərkəz olan Mədinənin hədis və siyərə, Misirin ənsab və əyyama, Şamın Əməvi tarixinə təmayülü olduğu, Yəmənin bölgə tarixi yanında İsrailiyat rəvayətlərinə ağırlıq verdiyi, digər vacib iki mərkəzdən Kufənin Əməvilərə qarşı rəvayətləri və anlayışı əvvələ çıxardığı, Bəsrə alimlərinin Mədinə və Yəməndəki inkişafdan təsirlənən muhəddislərin anlayışına daha yaxın tapıldığı və Əməvilərə qarşı daha mülayim rəftar edildiyi qəbul edilməkdədir.

İbnün-Nedim, tarix sahəsində əsər verən yaxud ravi sifəti ilə katkılarda tapılan pek çox müəllif adı çəkməkdədir. Bunlardan ən məşhur olanlarıyla əsərləri günümüze çatan tarixçilərdən bəziləri bunlardır: Əməvi dövrü tarixçisi olaraq bilinen Avanə b. Hakəm, ikisi də zamanımıza intiqal etməyən əsərlərindən biri olan Kitabüt-Tarîxinde dörd xəlifə dövründə və Əbdülməlik b. Mərvan dövrünün sonuna qədər Əməvi tarixini yazmışdır. Digər əsəri Sirətu Müaviyə və Bəni Üməyyə, İslam dünyasında bir xəlifə və xanədana dair qələmə alınmış ilk kitab olması baxımından vacibdir.

Kufədə doğuldu. Həyatı haqqında məlumat yoxdur. Böyük dedesi Mihnef b. Süleym sahabi olub Hz. Peyğəmbərdən hədis rəvayət etmiş və Sıffînde Hz. Əlinin tərəfində döyüşmüşdür. Əbu Mihnəf Lut b. Yəhya da Əməvi tarixçisi deyə məşhurdur. Kufədə yaşadığı başa düşülən Əbu Mihnəfin Hz. Əli və Əhl-i beyt taraftarı olduğu, riddə savaşları, Suriya ve Iraqın fəthi, Cəməl, Sıffîn savaşları və Xaricilər başda olmaq üzrə otuz üç risalə və ya kitab yazdığı kaydedilmektedir. Bu əsərlərdən Maḳtelü’l-Ḥüseyn ile Aḫbârü’l-Ümeviyyîn günümüze çatmışdır. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi tarixçisi olaraq büyük şöhrətə çatan Seyf b. Ömərin Kitâbü’r-Riddə vəl-futuḥ ilə Kitabül-Cəməl və mesîru ʿAişe ve ʿƏlî adlı kitablarında qəbiləsi Temîm eksenli, çox ayrıntılı və zengin rəvayətlər tapılmaqdadır. Əsərin son zamanlarda əskik bir nüsxəsi tapılmış və Taberînin tarihindeki rəvayətlərlə qarşılaşdırılaraq bərabərcə göstərilmişdir.

Hz. Əli taraftarlarından olan Nasr b. Müzahimin eserlerinden sadəcə Kitâbü Ṣıffîn şerḥu qazati emiril-müʾminîn bu güne çatmışdır. Üslûbu daha çok şeir, lətifə və hitabelerin yer aldığı qissə yazarlarınınkine bənzəyən Nasr’ın digər eserleri Hücr b. Adî’nin öldürülmesi, Cemel Vak‘ası, Nehrevân Savaşı ve Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in şəhid edilmesi kimi mövzularla bağlıdır.

Doğulduğu yer ve tarihi hakkında fərqli rivayetler tapılmaqdadır. Bazı qaynaqlarda 213 (828) ilində Kûfe’de (İbnü’n-Nedîm, s. 115), bazılarında ise yine eyni tarihte Bağdat’ta (Hatîb, X, 170) dünyaya geldiği qeyd olunmaqdadır. Bu qaynaqların en köhnəsi olan İbnü’n-Nedîm’in verdiği məlumat dikkate alınaraq Kûfedə doğulduğu olduğu deyilə bilər. İbn Quteybe, dedesinin adına nisbetle Kutebî, babasının Mervli olması sebebiyle Mervî nisbeleriyle de xatırlanır. Ailesinin Merv’den Irak’a göç edip Kûfe’ye yerleştiği başa düşülməkdədir. Bundan hareketle Fars, hatta Türk əsilli olabileceği ileri sürülmüştür. Öz ifadesinden, atalarının Müslümanlığı qəbul etmesinden sonra dedesi ve babasının Ərəbləşmiş olduğu başa düşülməkdədir.ʿUyûnü’l-aḫbâr adlı eserinde babasından zaman-zaman nakillerde bulunması onun mədəniyyətli bir aile ətrafında yetiştiğini göstermektedir.

İbn Kuteybe’nin mədəniyyət zenginliğini ortaya qoyan kitap bir mukaddime ve on bölümden ibarətdir. Müellif eserde devlet adamlarında tapılması lazım olan özelliklerle savaş, seyyidlik, ilim, zühd, dostluq və qadın kimi çok növlü mövzuları inceleyerek köhnə Arap mədəniyyətini bir özetini edər. Brockelmann, əsərin ilk dört bölümünü (Kitâbü’s-Sulṭân [1900], Kitâbü’l-Ḥarb [1903], Kitâbü’s-Süʿdüd [1906], Kitâbü’ṭ-Ṭabâʾiʿ [1908]) Weimar ve Strasburg’da nəşr etmişdir. Əsərin tamamını Ahmed Zekî el-Adevî yayımlamış (Kahire 1343–1348/1925–1930; I–IV, 1963), elmi neşrini ise Yûsuf Ali Tavîl gerçekleştirmiştir (I–IV, Beyrut 1986). ʿUyûnü’l-aḫbâr’ın "el-Arab ve’l-Furûse" bölümü Min Kitâb ʿUyûni’l-aḫbâr: el-ʿArab ve’l-Furûse adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1977). Josef Horovitz, ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı İngilizce’ye çevirmiştir (IC, IV [1930], s. 171–198, 331–362, 487–530; V [1931], s. 1–27, 194–224).

İslâm’dan əvvəl Ərəblar Ərəbistan, qonşu bölgə ve ülkeler hakkında bazı məlumatlara sahipti. Gökyüzüne ve ulduzlara dair günlük gözləntilərinə dayanan tecrübeleri vardı. Səfərlərdə, takvim düzenlemelerinde ve hava durumu təxminlərdə bu məlumatlardan faydalanıyorlardı. İslâm coğrafyacılığının temelleri II. (VIII.) əsrdə Abbasilər zamanında Yunan, İran ve Hind astronomi-coğrafya çalışmalarının yardımıyla atılmıştı. IX–X. yüzyıllarda yetişen müslüman coğrafyacılar tarih açısından böyük önem daşıyan eserler yazmıştır. Bağdad’ta Halife Məmunun himayesinde çalışan müslüman astronomi bilginleri ve riyaziyyatçılar "es-Sûretü’l-Me’mûniyye" adını verdikleri bir dünya haritası düzəltmişdi. Bunun yanında Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî tarafından düzəldilən dünya haritası da günümüze çatmamışdır. İbn Serâbiyûn (Sührâb) 902–945 yılları arasında Kitâbü ʿAcâʾibi’l-eḳālîmi’s-sebʿa’yı qələmə almış, Ya‘kūb b. İshak el-Kindî kimi filosoflar fizikî coğrafyanın inkişafına kömək olmuştur. Kindî’ye bu mövzuda bir çox risâle atfedilmiş, öğrencisi İbnü’t-Tayyib es-Serahsî de coğrafyaya dair eserler yazmıştır. IX. yüzyılın ortalarında Irak’ta önemli coğrafyacılar yetişmiştir. Bilinen dünyayı ilk tarif eden coğrafyacı olması dolayısıyla kendisine "İslâm coğrafyasının babası" unvanı verilen İbn Hurdâzbih Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’i kaleme almış, Kitâbü’t-Tebaṣṣur bi’t-ticâre adlı eseriyle Câhiz dönemin diğer coğrafyacılarıdır. III. (X.) yüzyılın ilk yarısında Horasan’da yetişen, Ṣuverü’l-eḳālîm adıyla bilinen coğrafya kitabının müellifi Ebû Zeyd el-Belhî’nin öncülük ettiği, sadece İslâm ülkelerinin coğrafyasını inceleyen bir anlayış ortaya çıkmıştır.

Eserleri dövrümüzə çatan İslâm coğrafyacılarının en vacib ilk temsilcisidir. Büyük babası Abbâsîler’in ilk döneminde İslâmiyet’i kabul eden bir Mecûsî’dir; babası ise Halife Me’mûn zamanında (813–833) Təbərisdan valisi idi. Muhtemelen Xorasanda doğmuş olan İbn Hurdâzbih Bağdat’ta büyüdü ve eğitim gördü; ayrıca İshak el-Mevsılî’den mûsiki dersleri aldı. Önce Cibal eyaletinin posta ve istihbarat müdirlüğüne, daha sonra aynı teşkilâtın Bağdat ve Sâmerrâ’daki başkanlığına getirildi. Ancak bu vəzifələrə ne zaman tayin edildiği ve ne kadar görev yaptığı bilinmemektedir.

İbn Hurdâzbih’in kendisine İslâm coğrafyacılarının babası unvanını kazandıran en önemli çalışmasıdır. Eserin girişinde müellif, Batlamyus’un kitabını (Geographia) yabancı bir dilden (muhtemelen Süryânîce veya Grekçe) Arapça’ya tercüme ettiğini söyler; ancak bu tercüme günümüze çatmamışdır. Kitâbü’l-Mesâlik coğrafya yazıcılığında, İraq bölgesinin hilâfet merkezi olması esasına göre düzenlenen ve Irak ekolü kitapları adıyla bilinen eserlerin ilkidir. Verilen bilgilerin büyük kısmı kara ve deniz yollarına hasredilmiş, bu yolların dört yönde gelişmesi izlenerek Hindistan ve Çin gibi ülkeler tanıtılmıştır. İbn Hurdâzbih’in qaynaq olarak Sasani döneminden qalma kayıtları kullandığı bilinmektedir. Posta ve haberleşme müdirlüğü yapmasından dolayı herhalde bu gibi kayıtlara çatmaqda güçlük çekmemiştir; ayrıca bazı seyyahların özel notlarına bakabildiğinden eserini güvenilir kaynakların ışığında kaleme almıştır. Bütünlüklə İran tesirinde kaldığı görülen İbn Hurdâzbih eserinde kullandığı metodolojide, məlumatların tasnifinde ve nihayet coğrafî terimlerin istifadə edilməsində daima Fars mədəniyyətinin izlerini göstərməkdədir. Eski İranlılar dünyayı, Îranşehr merkezde olmak üzere "kişver" adı verilen ve her birinde çeşitli ülkeler bulunan yedi hâkimiyet bölgesine ayırmışlardır. İbn Hurdâzbih de eserinde bölge tariflerine, onlar gibi "dil-i Îranşehr" (İran’ın kalbi) dediği Sevâd’la (Irak) başlamaktadır. Müellif kitabı 232 (846–47) yılı civarında yazmış, daha sonra özetleyerek 272’den (885) önce tekrar kaleme almıştır. Ḥudûdü’l-ʿâlem’in yazarı ve Muhammed b. Ahmed el-Ceyhânî gibi coğrafyacılar başta olmak üzere birçok âlim tarafından qaynaq olarak istifadə edilən eserin günümüze çatan şekli, Fransızca tercümesiyle ilk defa Kudâme b. Ca‘fer’in Kitâbü’l-Ḫarâc’ının bir bölümü ile birlikte Bibliotheca geographorum arabicorum serisinin VI. cildi olarak Michael Jan de Goeje (Leiden 1889, 1967) ve daha sonra Muhammed Mahzûm tarafından (Beyrut 1988) neşredilmiş, Fuat Sezgin de Goeje neşrini esas alarak tıpkıbasımını yapmıştır (bk. bibl.); Hüseyin Karaçanlu ise kitabı Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1370). 2. Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî. İslâm öncesi Fars şiiri ve mûsikisi tarihiyle ilgili önemli bir risâle olup İran’da ve diğer birçok yerde kullanılan ud, tanbur, ney, zurna vb. çalgılar, mûsiki terimleri ve makamlarla (çehâr perde) mûsikiye dair diğer konuları ihtiva etmektedir.

236 (850) yılında Horasan’ın Bəlx şehri yaxınlığındakı Şâmistiyân kəndində doğuldu. İlk öğrenimini babasından gördü. Daha gənclik illərində uzun seyahatler etməyi, özellikle Irak’a gidip oranın məlumatlılarından ders okumayı planlıyordu. Nitekim katıldığı bir hac kafilesiyle Irak’a gitti. Burada səkkiz yıl kaldı. Çoxlu yöreleri dolaşıp tanıdığı bilginlerden dersler aldı. Bu zamanın en kayda değer olayı onun İslâm filozofu Kindinin öğrencisi olmasıdır. Bu tanınmış filosofun yanında felsefî disiplinleri iyice öyrəndi. Bu arada din elmləri ve tıp mövzularda araştırmalarda tapıldı. Fikrî arayışları kendisini bir aralık astrolojiye yönelttiyse de tabiat elmləri ve riyaziyyatla ilerledikçe astrolojinin geçerliliğine olan inancını kaybetti. Eyni zamanda bir edebî şəxsiyyət olarak da ün yaptı. Nitekim İbnü’n-Nedîm kendisini filosof olarak değerlendirmesine rağmen ədəbiyyatçılar grubu içinde zikreder (el-Fihrist, s. 153).

Taḳvîmü’l-büldân adıyla da anılır. Bu esere ait tek yazma nüsxənin Nəcəfdə (Mektebetü’l-hakîm elâmme, nr. 632) tapıldığı kəşf olunmuşdur (Resâʾilü Ebi’l-Ḥasan el-ʿÂmirî…, s. 165). Kitabın adı Belhî’ye ait eserlerin listesinde geçmemektedir. Ancak Makdisî’nin Ahsenü’t-tekasîm fî marifeti’l-ekalîm’i gibi klasiklerdeki kayıtların bir sıra müasir araştırmalar baxımından da bu eserin Belhî’ye aidiyeti mövzusunda şübhə yoktur.

İslam tarixində bioqrafiya yazımının xüsusilə Hz. Peyğəmbərin, səhabə, tabiun və sonrakı nəsillərin, hədisləri nəql edən ravi həyatını kəşf etmək istəyi ilə orijinal bir növ olaraq ortaya çıxdığı qəbul edilməkdədir. İbn Sad Kitabu't-Ṭabaḳāti'l-Kəbirin (ET-Tabakətü'lKübra) bioqrafiya sahəsindəki işlərin ilk nümunəsidir. Rəsuli-Əkrəmin hədislərini nəql edən ravi həyatına dair III. (IX.) Əsrdən etibarən "ricâlü'l-hədis" kitabları müəllif edilməyə başlanmışdır. Zamanla çoxlu sahələrdə məşhur olmuş adamlarla əlaqədar çox sayda bioqrafiya kitabı müəllif edilmişdir. III. (IX.) Əsrin ortalarından etibarən şairlərə aid bioqrafiya əsərləri yazılmışdır. İbn Kuteybə eş-Şi'r vəs-şu'arâ' adlı əsərində başlanğıcdan III. (IX.) Əsrin ortalarına qədər gələn şairlərin bioqrafiyasını yazmış və şeirlərindən nümunələr vermişdir. Bunun yanında Cahiz Kitâbü'l-Buḫalâ'sında simiclik ilə məşhur kəslərdən, əl-Bursa vəl-'urcân vəl-'umyân vəl-Hula adlı kitabında üzrlü və xəstəlikli olan məşhur simalardan bəhs edir.

150–160 (767–777) vilayətlər arasında Basra şəhərində anadan olub. Onun ilk tərcümeyi-halına görə, onun tərcümeyi-halları, babası Mahbüb, qara çoban, bir nənə idi. Buna görə, o cəsur bir Ərəb-Negro hibrid olmalıdır. Şahzizin ləqəbi işi onun gözü gözlü gözlərindən görə ona verildi.

kitabını təhlil edərək, bu, cəmiyyətdə satirik bir sinifdir və xüsusilə də ərəblər digər xalqları satiriz edirlər. Cemiyet'in hayatını inceleyen ve ayrıca değerli bir kaynak olan bir değerli kaynağ olan, ilk önce G. von Vloten tarafından yayınlanan ve daha sonra farklı insanlar tarafından yayımlanan bir eserdir.

Bu baxımdan tarixi əhəmiyyətli olan bir qaynaq ədəbiyyat tarixinin yazıldığı tarixdir. Cahizmekin əl-Beyan və bölt-tebyîni bölgənin və tarixin qeydlərini ehtiva edir. Cahizkin et-Tâc fî aylââiyəl-mülûk adlı əsərində sməvilər və Abbasîde əyləncə və musiqi ilə əlaqədar gömrük və tətbiqlər haqqında üçüncü fəsil çox dəyərlidir. Ebü.-Ferec əl-İsfahânî əl-Eġānîekinin, içməvi dövrü və Abbaslı ilk müsəlman musiqiçiləri və bəstəkarlar, musiqiləri və kompozisiyalarını yaşadılar. Klassik dövrəb ədəbiyyatının dörd əsas mənbəyindən biri hesab olunan Müberred və əl-Kamilin ən məşhur işi, dövrün tarixi ilə əlaqədar əhəmiyyətli məlumatları ehtiva edir.

O, Zilhicce 210 (826 mart) Basrada doğulub. Yemendən . Zd qəbiləsi Kvartet yuxarı Hicazda yerləşir. Atası Bəsrədə bir məmur idi. Müqəddəs Nümayəndəliyində olan Mübərrəd em ləqəbin, xbû Osman əl-Məzinî'nin inbû'la cursorlarını ürəklərinə vermək üçün sərin sərin cavabların verilməsi səbəbiylə mozinî verən Sən müberridsin'n şəklindəki sözü ancaq bu sözü çəkə bilməz, özünü çəkə və məktəbi mənsubları xəyanət etmək üçün iy şəklində çevrilir. Bu mövzuda digər rəvayətlər də var.

(verb-lasi və l-literary-naḥv ve't-taurif). Müberred'in ən məşhur əsəri olub Cahizin əl-Bəyan vət-tebyîn'i, İbn Kuteybe'nin Ədəbül-kâtib'i və Əbu Əli əl-Kālî'nin əl-Emâlî'siyle birlikdə klassik ərəb ədəbiyyatının dörd əsas işi təşkil edir. İslam mədəniyyətində inkişaf edən şəhər həyatının bir təzahürü olaraq ictimai əlaqələrdə zəriflik şəklindəki ədəb telakkisinin ən üst səviyyədə ifadəsi Cahizin əsərlərində görüldüyü kimi, Ərəb dilinin bütün incəliklərinə bələd olma formasındakı ədəb telakkisinin əks olunması da onun şagirdləri olan İbn Kuteybə ilə Müberred'in əsərlərində görülür. Cahiz kimi oxucunun marağını canlı tutmaq üçün ciddi mövzuların arasına əyləndirici hekayə, xəbər və şeirləri ustalıqla yerləşdirdiyi, zaman zaman dil və ədəbiyyat mövzularından ayrılaraq fiqh, təfsir və kəlam məsələlərinə daldığı görülür. Hâricîler'in maraqlı şeir, xütbə, söz və xəbərlərinə dair verdiyi möhkəm məlumatlar əsərdə geniş yer işğal edər (III, 1077–1360). Osman Rəşər (Oskar Rescher) tərcümə və tərcümə Alman dili. Həmin bölmə Əl-Kamil-Bababi -avavik adından çıxarılıb. Əbu Qa'fər-nehhas və Əhfəş əs-sağ enr'in işi haqqında eleştirilerinin olduğu kaydedilir. Ali b. Hamza el-Basrî əl-Qamil, lugat, şeir və 109 tarixli istehlakçının tarixi tənqidi ilə bağlı etdiyi tənqidləri yönəldir, lakin bəziləri uğursuz göründilər. Müaviyə-Nehrevânî, müəllifi və əsərini yüksək qiymətləndirdiyinə baxmayaraq, Kamilin xəbər və hekayələrinin əksəriyyəti müharibə olmadığı və bu səbəbdən seçilmiş ad üçün uyğun olmadığını söylədi. Əl-Kamil haqqında şərhlər, şeirlərin izahı, ümumiləşdirilməsi, yenidən təşkili və imitasiya şəklində bir çox işlər aparılmışdır. Bu iş ilk olaraq Wilhelm Wright tərəfindən nəşr olundu və sonradan çox sayda nəşrdə dərc edildi.

İslam tarixində səyahət yazma tarixində bir yerə sahibdir. Ərəb ədəbiyyatında daha çox "rihle", Fars ədəbiyyatında "sefernâme" adı verilən Səyahətnamə İslamın ilk dövrlərindən etibarən qələmə alınmağa başlanmışdır. Günümüzə bəzi hissələri intiqal edən ilk Səyahətnamə tabiinlər Mekhûl b. Əbu Müslim (d. 112/730). Süleyman ət-tacir 237 (851–52)-ci ildə Çin, Hindistan və Malayziya seyahatiyle əlaqədar Aḫbâru'ṣ-sin vəl-Hind adlı bir əsər qələmə almış, Əbu Zeyd əs-Sîrâfî buna bir zeyil yazmışdır. Əhməd b. Hənbəlin Seyahatnamesinde (rihle) oğlu Abdullah əz-Zevâ'id'inde uzun bir bölüm ayırmışdır. Əbu Xatim ər-Razi də bir Səyahətnamə qələmə almış, oğlu İbn Əbu Hatim atasının əsərinə əl-Çerhi vət-ta'dîl'inde iki bölüm ayırmışdır. Abbasi Xəlifəsi Müqtədir-Billâh 309'da (921) İdil Bolqar Xanlığına İbn Fadlan başçılığında bir heyət göndərmiş, İbn Fadlan bu səfəri izah edən bir Səyahətnamə (Risalətin İbn fadla) qələmə almışdır. Seyahatnamesinde gördüyü ölkələr, xalqlar və qəbilələr haqqında etnoqrafik və antropoloji məlumatlar vermişdir. Müəllifin şəxsi Müşahidələrini dayanması səbəbiylə əsər o dövrün siyasi və mədəni tarixi üçün zəngin və orijinal bir qaynaq sayılır. Dövlət rəhbərliyinin əsas prinsipləri, dövlət başkanından tapılması lazım olan xüsusiyyətləri, dövlət rəhbərliyində diqqət edilməsi istənən xüsuslar vb.ni mövzu alan Siyasətnamə növündəki əsərlər dövlətlərin tarixinə işıq tutan əhəmiyyətli qaynaqlardır.

Onun həyatı barədə kifayət qədər məlumat yoxdur. Özü, Abbasidin Misirdə olan Tolunoğulları'nın Məhəmməd b. O, Süleymanın hökmdar qul olduğunu bildirir. İslamı qəbul edən müsəlman və Abbasid Xəlifə-Billah, xalqı İslamı öyrədirən insanlar və məscidlər və qala İdil (Etil) Bolqarıstan hökmdarı Xan Xan gönderilen heyette bulunmuş ve heyet başkanı olmadığı halde halifenin özünə görə 4000 dinarrı vəzifəsi və hədiyyələri verildi və hökmdarı şəxsən vermiş və lazımi şərhlər vermişdi. İbn Fədlanın heyətdə ən bilikli və qabiliyyətli bir şəxs olduğu aydın olur. Əslində, onun vəzifələri arasında digər komitə üzvlərinin dini üzvləri ona müraciət etdilər və xalifənin ona tapşırıqları və idarəçilərin və müəllimlərin Bolqarıstan ərazisinə göndərilməsinə nəzarət edildiyi öyrənildi. Yüksək dini və ədəbi mədəniyyətə və gözəl bir üsluba sahib bir adamdır. İslamı yaymaq üçün mənəvi, dini, dürüst, pak və arzusu ilə dolu bir adamdır.

Yaranmasından etibarən keçirdiyi mərhələləri öz olaraq təqdim etdiyimiz İslam tarixi, ümumi insanlıq tarixi içərisində əhəmiyyətli bir yer tutar və onun ən böyük qollarından birini təşkil edir. Çünki ümumi tarixin min beş yüz illik hissəsində müsəlmanların idarəsinin və İslam mədəniyyətinin damğası vardır; İslam, bu müddətdə insanlığa əhəmiyyətli yeniliklər gətirdi. Ayrıca, Quran və Hədis, ümumi və xüsusi tarix kimi həm ilahi, həm də be şeri qaynaqlı İslam tarixi, insanlığın keçmişi, maddi və mənəvi təkamülü, dini və əxlaqi quruluşu ilə ictimai və iqtisadi vəziyyəti mövzularında səmimi və etibarlı məlumatlar verir. Bu bakımda'n bəzi İslam tarixi kitabları, hər nə qədər təhlil, müqayisə və tənqidi məhrum olsalar da, Qurana, hədislərə, hadisələri görənlərə və onlara sənədlə olaraq rəvayət edənlərə dayanan yazılı və şifahi Vesikalı, râbıtalı və etibarlı əsərlərdir. Ən əhəmiyyətli istiqamətlərindən bir başqasıda, rəvayətləri və hadisələri olduğu kimi tarix araştııcısının hər hansı bir əlavə və ya çıxarma etməsinə icazə vermədən əsl vəziyyətiylə bizə qədər ulaştırmasıdır. İslam tarixi, başdan günümüzə qədər, bir-birindən dəyərlidir bədəninə on minlərlə kitab gətirildi. Hər dövrdə İslam tarixi yenidən yazılmışdır. Bu Vəziyyət bizə yenidən danışmaqla eyni ola bilər. Ancaq İslam Tarixin hər bir dövründə yeni nəsillər tərəfindən yenidən qiymətləndirilir və Bu baxımdan, yeni araşdırmalar və tədqiqatlar həyata keçirilir və hadisələr müxtəlif anlarda yeni anlayış və metodlarla müayinə edilir. Bu inkişaf və inkişaf tarixi (İslam) İnkişafın mərhələlərini və inkişaf tarixini ümumi və buruq şəkildə görmək imkanı əldə etmək üçün ümumi masa və düzgünlüyünün düzgünlüyünü təhrif etməyən, lakin qeyri-dəqiqliklə qiymətləndirmək lazımdır. Bunun üçün ilk növbədə ardıcıl tarix metodu və ardıcıl tarix metoduna sahib olmaq lazımdır. Bundan əlavə, tarixin bilikləri təhlil, tənqid və müqayisə prinsiplərinə uyğun tərtib və toplanmalıdır. XVII İslam dünyası. əsr, tarixi və elmi yetkinlik ayağıdır elmi və texnoloji qurumlarla uyğunlaşa bilməyən təşkilatlar və təşkilatlar yenilemezler bir çöküntü (inhitat) dövrünə girişi, sivilizasiya yolunda lazım olan irəliləməyi edə bilmərəm ', fikıl və Hind irəliləməyə ayaq .uyduramayışı, elmi həqiqətlərə sebepsiz yere sırt çevirişi, tenkid ve tahlile dayalı bilimsel eserler vücuda getiremeyi Batının ilmen, fikren ve fiilen dünyada egemenliği ele geçirmesine ve Müslüman Toplumu güdümüne almasına, onlara yönelik hücuma uğrayaraq, varlığına səbəb oldu. İslam ölkələrinin mədəniyyət, ideya və siyasətlə bağlı suverenliyini təmin etdiyini təmin etdi. Əslində, İslam aləmində, xüsusən də son dövrlərdə yaşanmış tarixi faktlar İslam mənbələri tərəfindən araşdırılmamış və görməmişdir; r i c i əldə edildi. Bu günün tarixçəsi mövzu və üsul baxımından yeni təməllərə əsaslanır klassik tarixşünaslıqdan ayrıldığı bilinir. Bundan əlavə, bəzi tarixi hadisələrin təkrarlanması hadisələrin anlayışı, davamlı impuls, xəbərdarlıq və rəhbərlik hadisələri, bəzi hökmdarların və həyat hekayələri və ya əfsanələrin komandirlərinin bilikləri ilə deyil. Bu səbəblədir ki tarixçi, yalnız klassik tarixi sənədləri və rəsmi vestkalan də gil, hər cür vesikayı Xatirələr dəftərləri, muharrerât, sicil, Salnamə və sənət əsərlərinə gələnə qədər hər növ yazılı və şifahi sənədləri istifadə etməli, müasir məlumatlar və metodlar qiymətləndirilməlidir. Ayrıca, tarixçi, tarixindən sözettiyi cəmiyyətin fiziki və ruhi quruluşunu, tarixi və coğrafi vəziyyətini, siyasi gücünü və təsir edən, ictimai və iqtisadi sistemini, tarım, ticarət, elm və mədəniyyət vəziyyətlərını açıkçÀ ələ almalıdır. Cəmiyyətin ictimai quruluş sı və buna istiqamət verən faktorlar İslam Tarihcisiriin üzərində dayanacaqğı bir başqa mövzudur.

• İslam
• İslam tarixi
• Məzhəb

• İsmail Durmuş, Müberred, DİA, Cild-31, Səh 432–434
• Mustafa Fayda, Tarih, DİA, Cild-40, Səh 30–36
• Mustafa Fayda, İbn Sad, DİA, Cild-20, Səh 294–297
• Ramazan Şeşen, Cahiz, DİA, Cild-7, Səh 24–26
• Saleh Muhammedoğlu Aliev, İbn Fadlan, DİA, Cild-19, Səh 477–479
• Sayyıd Maqbul Ahmad, , DİA, Cild-20, Səh 78–79
• Selman Başaran, Ebu Mihnef, DİA, Cild-10, Səh 188–189