Əsas məqalələr: Birinci Qarabağ müharibəsi və Ağdərə toqquşması (2008)

1980-ci illərin sonlarında Ermənistanla Azərbaycan arasında başlanmış silahlı münaqişə bir milyona yaxın azərbaycanlının qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşməsi, həmçinin Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı yeddi rayonun erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı ilə nəticələnir. Nəhayət, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə 1994-cü il mayında cəbhədə atəşkəsə nail olunur.

Atəşkəs əldə edilməsinə baxmayaraq, sonrakı illərdə atəşkəs rejimi tez-tez pozulur. Atəşkəsə dair razılıq əldə olunduqdan sonra tərəflər arasında ilk şiddətli toqquşma isə 4 mart 2008-ci ildə baş verir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin yaydığı məlumata əsasən, Tərtər rayonunun işğal altındakı Çiləbürt kəndi yaxınlığında ermənilərin kəşfiyyat-diversiya qrupu Azərbaycan ordusunun üzbəüz mövqelərini ələ keçirməyə cəhd göstərir. Silahlı qarşıdurma nəticəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 4 hərbçisi şəhid olur. Qarşı tərəfdən isə 12 hərbçinin öldürüldüyü, 15-nin isə yaralı olduğu bildirilir. Bunun ardınca, 8—9 mart tarixlərində Ağdam rayonu istiqamətindəki təmas xəttində yenidən gərginlik baş qaldırır; Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəisi Eldar Sabiroğlu erməni hərbi birləşmələrinin Azərbaycan kəndlərinə açdığı atəş nəticəsində iki azərbaycanlı mülki şəxsin həlak olduğunu, daha iki nəfərin isə yaralandığını, eyni zamanda cavab atəşi ilə susdurulan erməni tərəfinin bir hərbçisinin həlak edildiyini qeyd edir.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının sözçüsü Əli Həsənov cəbhədəki vəziyyəti erməni təxribatı adlandırır və sonra baş verən etirazlarla əlaqəli olduğunu bildirir. Polisin zorakılıqla dağıtdığı etirazların təşkilatçısı prezidentliyə namizəd və Ermənistan Respublikasının ilk prezidenti olan müxalifət lideri Levon Ter-Petrosyan və onun tərəfdarları idilər. Həsənovun fikrincə, "Ermənistan rəhbərliyi ermənilərin və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini ölkədəki daxili vəziyyətdən yayındırmaq üçün bu cür təxribatlara əl atıb". Azərbaycan mətbuatı qeyd edirdi ki, ictimai qəzəbi daxili proseslərdən və insan haqları pozuntularından yayındırmaq üçün prezident Robert Koçaryan məhz təmas xəttində süni gərginlik yaratmağa üstünlük vermişdi.

Qətnamə 23 bənddən ibarətdir. Burada təşkilata üzv dövlətlərin Ermənistan Respublikasının Azərbaycan Respublikasına qarşı həyata keçirdiyi, Azərbaycanın təxminən 20 faiz ərazisinin işğalı ilə nəticələnən təcavüzündən ciddi narahatlıq keçirdiyi bildirilir. Azərbaycan ərazilərinin mühüm hissəsinin işğalının davam etməsindən və erməni milliyyətindən olan şəxslərin həmin ərazilərə qanunsuz köçürülməsindən dərin narahatlıq ifadə olunur. Sənəddə Ermənistanın təcavüzü nəticəsində bir milyondan artıq azərbaycanlı məcburi köçkün və qaçqının acınacaqlı vəziyyətindən və bu humanitar problemlərin miqyasından və şiddətindən dərin kədər ifadə olunur. 16—17 oktyabr 2003-cü ildə Putracayada keçirilmiş İslam Sammiti Konfransının 10-cu sessiyasında qəbul edilmiş 21/10-P(IS) saylı qətnamə, o cümlədən bütün üzv dövlətlərin Azərbaycan Respublikasının suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və siyasi müstəqilliyinə hörmət etmək öhdəliyi bir daha təsdiq edilir. Ermənistan Respublikasının işğalçılıq siyasətinin ATƏT çərçivəsində sülh prosesinə dağıdıcı təsiri qətnamədə qeyd olunur.

Qətnamənin II bəndinə əsasən təşkilat işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində mülki azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilmiş hərəkətləri insanlığa qarşı cinayət hesab edir. III bənddə Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində arxeoloji, mədəni və dini abidələrin talan edilməsi və dağıdılması qətiyyətlə pislənilir. IV bənddə təşkilat BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrinin ciddi şəkildə yerinə yetirilməsini və Ermənistan silahlı qüvvələrinin Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla, işğal olunmuş bütün Azərbaycan ərazilərindən dərhal, qeyd-şərtsiz və tam çıxarılmasını, həmçinin Ermənistandan Azərbaycan Respublikasının suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etməsini qəti şəkildə tələb edir. Daha sonra İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı BMT Təhlükəsizlik Şurasının yuxarıda qeyd olunmuş qətnamələrində əks olunan tələbləri Ermənistanın hələ də yerinə yetirməməsindən narahatlığını ifadə edir.

Sənəddə BMT-yə çağırışlar da edilmişdir. Buna əsasən, təşkilat BMT Təhlükəsizlik Şurasını Azərbaycan Respublikasına qarşı təcavüzün mövcudluğunu tanımağa, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin VII Fəsli üzrə onun qətnamələrinə əməl olunmasını təmin etmək üçün lazımi addımları atmağa, Azərbaycan Respublikasının suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı təcavüzü pisləməyə və ləğv etməyə çağırır. Ardınca təşkilata üzv dövlətlər bu məqsədlə BMT-də əlaqələndirilmiş tədbirlər görməyə qərar verir.

VII bənddə təcavüzkarı münaqişəni gərginləşdirmək və Azərbaycan ərazilərinin işğalını davam etdirmək imkanından məhrum etmək üçün bütün dövlətlər Ermənistana hər hansı silah və hərbi texnika verməkdən çəkinməyə çağırılır. Qətnaməyə görə təşkilata üzv dövlətlərin əraziləri bu cür yüklərin tranziti üçün istifadə edilməməlidir.

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı üzv dövlətlərdən öz hüquqi və fiziki şəxslərini Dağlıq Qarabağ regionunda və Azərbaycanın işğal olunmuş digər ərazilərində iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmamağa təşviq etməyi xahiş edir. Həmçinin, Azərbaycan hökumətinin və xalqının öz ölkəsini müdafiə etmək üçün göstərdiyi səylərlə tam həmrəy olduğunu və onları dəstəklədiyini bir daha təsdiq edir. Təşkilat qaçqınlara və köçkünlərə humanitar yardım göstərən bütün üzv dövlətlərə minnətdarlığını bildirir və digər üzvləri də bu insanlara öz töhfələrini verməyə çağırır. Üzv dövlətlərlə yanaşı İslam İnkişaf Bankından və digər islam institutlarından da Azərbaycan Respublikasına çox ehtiyac duyulan maliyyə və humanitar yardımı göstərmək xahiş edilir.

Təşkilat Ermənistanı və ATƏT-in Minsk Qrupunun bütün üzv dövlətlərini BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələri və ATƏT-in müvafiq qərarları və sənədləri, o cümlədən ATƏT-in Birinci Əlavə İclasının qərarları əsasında davam edən ATƏT-in sülh prosesində konstruktiv iştirak etməyə çağırır. Sənədə əsasən hesab olunur ki, Azərbaycanın münaqişə nəticəsində ona dəymiş ziyana görə müvafiq kompensasiya almaq hüququ var. Buna müvafiq olaraq, təşkilat bu zərərin adekvat şəkildə ödənilməsi məsuliyyətini Ermənistanın üzərinə qoyur.

Bu qətnamə ilə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı üzv dövlətlərin Nyu-Yorkda BMT yanında daimi nümayəndələrinə BMT Baş Assambleyasında səsvermə zamanı Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü məsələsinə hərtərəfli dəstək vermək tapşırılması barədə qərar qəbul etmişdir. Bu da öz növbəsində 14 mart 2008-ci ildə BMT Baş Assambleyasının 62-ci sessiyasında Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəsi Aqşin Mehdiyevin təqdim etdiyi layihə səsə qoyularkən təşkilata üzv dövlətlərin səsvermədə fəal iştirakı ilə nəticələnmişdi. Hələ Dakar konfransında ikən Azərbaycanın xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov aşağıdakı fikirləri səsləndirmişdir:

Sessiyada İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Nyu-York qrupunun rəhbəri kimi təşkilatın adından çıxış edən Pakistanın BMT yanında daimi nümayəndəsi ^[ing.] Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində və onun ətrafındakı münaqişənin regionda sülh və sabitliyə davamlı təhlükə yaratdığını, BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələrinin bugünədək icra olunmadığını təəssüflə bildirmişdir. Ardınca keçirilən səsvermənin nəticəsində "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindəki vəziyyət" başlığı altında BMT Baş Assambleyasının 62/243 saylı qətnaməsi qəbul olunmuşdur. Qətnamənin qəbul olunmasında İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlər həlledici rol oynamışdır.

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının qətnaməsinin digər əhəmiyyəti həm də ondadır ki, sənəddə Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş ərazilərində mövcud vəziyyətin, eləcə də mövcud status-kvonun möhkəmləndirilməsi üçün orada görülən hər hansı hərəkətlərin, o cümlədən səsvermə prosesinin təşkilinin hüquqi cəhətdən etibarsız olması və tanınmaması vurğulanır.

• BMT Baş Assambleyasının 62/243 saylı qətnaməsi
• BMT Təhlükəsizlik Şurasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı qətnamələri