İrəvan dialekti (Azərbaycan) - Haqqinda Melumat

İrəvan dialekti — Azərbaycan dilinin mərkəzi Ermənistanda danışılanqərb dialekti.Məmmədağa Şirəliyevə görə, İrəvan dialektinin formalaşması XVIII əsrə, Azərbaycan xanlıqlarının yarandığı vaxta təsadüf edir.

Təsnifat

Almaniya filoloqu Gerhard Dörferin fikrincə, İrəvan dialekti Naxçıvan və Ordubad dialektləri ilə yanaşı Azərbaycan dilinin cənub qrupuna daxildir. Azərbaycanlı filoloq Məmmədağa Şirəliyev də bunu cənub qrupuna aid edir və bu qrupa Təbriz dialektini də əlavə edir. Sovet filoloqu Ninel Hacıyeva Şirəliyevlə həmfikirdir. İsveç filoloqu Lars Yohansson və azərbaycanlı filoloq Elbrus Əzizov Azərbaycan dilinin dialektlərinin təsnifatında İrəvan dialektini qeyd etmirlər..

Xüsusiyyətləri

İrəvan dialekti aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

ə səsinin uzun tələffüz olunması
- n samitinin düşməsi: mə: "mənə", sə: "sənə" (İraq, Şamaxı, Muğan, İrəvan, Şəki)
- d samitinin düşməsi: o qə:r "o qədər" (Naxçıvan, Zəngibasar, İrəvan)
ö səsinin uzun tələffüz olunması: kərö:z "kərəvüz" (Təbriz, Zəngibasar, İrəvan)
e-ə əvəzlənməsi: pənir "pendir" (Təbriz, Meğri, İrəvan)
-yız, — yiz, -yuz, -yüz, -iyiz, -iyiz,-uyuz,-üyüz şəkilçiləri: ziliyiz "sizin ziliniz", suçuyuz "sizin suçunuz", gülüyüz "sizin gülünüz" (Cəbrayıl, İrəvan, Ordubad, Təbriz, Zəngilan)
sıyız, -siyiz, -suyuz, -süyüz şəkilçiləri. Məsələn: uşaxsıyız "uşaqsınız", həkimsiyiz "həkimsiniz", qonşusuyuz "qonşusunuz", sürücüsüyuz "sürücüsünüz" (İrəvan, Zəngibasar)
m, p, r, s, f samitləri vasitəsilə çoxaltma dərəcəsinin yaranması: düpdüz (İrəvan, Zəngibasar) – çox düz.
Azərbaycan dilinin Qazax, Şəki, Gədəbəy, İrəvan, Ordubad şivələrində qəti gələcək zaman -ası, -əsi şəkilçiləri ilə də formalaşır: aparasısan "aparacaqsan", gətirəsisən "gətirəcəksən", qarşılıyasısan "qarşılayacaqsan". Azərbaycan ədəbi dilində daha çox XIV–XVI əsrlərdə qəti gələcək zaman şəkilçisi kimi işlənən -ası,-əsi sonradan həmin vəzifəni ifa etməmiş, lakin bir sıra dialekt və şivələrimizdə indiki dövrdə də qalmışdır.

İstinadlar

Johanson L. Turcia, the Turkic World. In: Turkic. Cambridge Language Surveys. Cambridge University Press; 2021:41–93.
↑ Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215 … Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or "Azeroid") dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. …
Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: "Восточная литература" РАН, 2010. — С. 36. — ISBN 978-5-02-036421-9.
Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.
Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.
Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5 томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66–67.
Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З., стр. 67. // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.
İbrahim Məhəmməd oğlu Bayramov. Azərbaycan dialektologiyası, Ankara: 2022, 456 səh.

[1] Johanson L. Turcia, the Turkic World. In: Turkic. Cambridge Language Surveys. Cambridge University Press; 2021:41–93.

[iranica-2] Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215 … Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or "Azeroid") dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. …

[3] Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: "Восточная литература" РАН, 2010. — С. 36. — ISBN 978-5-02-036421-9.

[4] Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.

[5] Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.

[6] Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5 томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66–67.

[7] Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747

[8] Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З., стр. 67. // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.

[9] İbrahim Məhəmməd oğlu Bayramov. Azərbaycan dialektologiyası, Ankara: 2022, 456 səh.