Çuvaş dili (Чăваш чĕлхи) - türk dillərinin oğur qoluna aid dil, Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasının rus dili ilə yanaşı ikinci rəsmi dili.
| Çuvaş dili | |
|---|---|
 | |
| Orijinal adı | Чӑваш чӗлхи |
| Ölkə | Rusiya |
| Regionlar | Çuvaşıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Samara vilayəti, Ulyanovsk vilayəti, Saratov vilayəti |
| Rəsmi status | Çuvaşıstan |
| Danışanların ümumi sayı | 1 152 404 |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | kiril əlifbası () |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | чув 795 |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | |
| IETF | cv |
| Glottolog | chuv1255 |
| Bu dildə olan Vikipediya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Müqayisə
| Azərbaycanca | Çuvaşca |
|---|---|
| hə | tata (тата); həmçinin ta (та), te (те) |
| yox | ş'ux (çух) |
| mən; həmçinin bən ("mən" sözünün arxaik halı, hazırda əsasən türkcədə "ben" variantında görülür) | epĕ (эпĕ) |
| sən | esĕ (эсĕ) |
| o; həmçinin ol ("o" sözünün arxaik halı, hazırda bəzən poeziyada istifadə edilir) | văl (вăл), u (у) |
| biz | epir (эпир) |
| siz | esir (эсир) |
| onlar | vĕsem (вĕсем) |
| kim | kam (кам) |
| nə; həmçinin nəmə, nəmənə | mĕn (мӗн) |
| harada | ăş'ta (ăçта) |
| haçan (yəni "nə zaman, nə vaxt") | xăş'an (хăçан) |
| necə | mĕnle (мĕнле) |
| bütün | pĕtĕm (пĕтĕм); həmçinin pur (пур), purte (пурте) |
| yarı, yarım, yarımçıq | ş'urma (çурма)("yarı, yarım, yarımçıq" mənasında) |
| ayrı | urăx (урăх) |
| böyük | pısăk (пысăк) |
| kiçik; həmçinin buçuq / puçuq (əsasən türkcədə "yarı, yarım" mənasında "buçuk" şəklində görülür) | pĕçĕk (пĕчĕк) |
| yeni | ş'ĕnĕ (çĕнĕ) |
| çürük | ş'ĕrĕk (çĕрĕк) |
| qalın | xulăn (хулăн) |
| dar | tǎvǎr (тǎвǎр) |
| uzun | vărăm (вăрăм) |
| uzaq, iraq | inş'e (инçе); həmçinin inçe (инче) |
| yovuq (yəni "yaxın") | ş'ıvăx (çывăх) |
| qısa | kĕske (кĕске) |
| ağır | yıvăr (йывăр) |
| yüngül | ş'ămăl (çăмăл) |
| çin ("doğru, gerçək, həqiqi" mənalarında, məsələn "arzularınız çin olsun" ifadəsindəki kimi) | çǎn (чǎн) |
| dolu | tulli (тулли) |
| düz | türĕ (тӱрĕ) |
| tən, dənk (yəni "bərabər") | tan (тан) |
| yumru | çǎmǎr (чǎмǎр) |
| incə | ş'inçe (çинче) |
| quru | xărăk (хăрăк) |
| islaq, yaş (yəni "nəm, sulu") | islençĕk (исленчĕк) |
| ölü | vilĕ (вилӗ) |
| diri, sağ | çĕrĕ (чĕрĕ) |
| sağlam | sıvă (сывă) |
| sağlıq, sağlamlıq | sıvlăx (сывлăх) |
| isti | ăşă (ăшă) |
| soyuq | sivĕ (сивĕ) |
| qatı, bərk | xıtă (хытă) |
| axmaq ("gic, ağılsız, səfeh" mənasında) | uxmax (ухмах) |
| ər, erkək | ar (ар) |
| bahadur (yəni "qoçaq, qorxmaz") | pattăr (паттӑр) |
| ata | atte (атте); həmçinin adi (ади) |
| ana; həmçinin aba (dial.) | anne (анне); həmçinin abi (аби), abay (абай) |
| uşaq | aça (ача) |
| oğul | ıvăl (ывӑл) |
| qız | xĕr (хӗр) |
| kişi | kaççă (каччă)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "gənc, cavan oğlan" mənasında işlədilir) |
| qonşu | kürşĕ (кӳршӗ) |
| qonaq | xăna (хӑна) |
| dost | tus (тус) |
| yoldaş | yultaş (юлташ) |
| ad | yat (ят) |
| can | çun (чун) |
| adam, insan | edem (эдем); həmçinin etem (этем) |
| din | tĕn (тӗн) |
| Tanrı | Tură (Турă) |
| iş | ĕş' (ӗҫ) |
| alqı-satqı, alış-veriş, ticarət | sutu-ilü (суту-илӳ) |
| uc (yəni "nəyinsə sonu, kənarı, qırağı, nöqtəsi") | vĕş' (вĕç) ("uc" mənasında)
(Qeyd: əgər bu söz tək halda, arzu cümləsi/sözü və ya əmr cümləsi/sözü kimi (yəni optativ olaraq) istifadə edilsə (yəni "vĕş'! / вĕç!" kimi), o zaman "uc" mənasından başqa həm də omonim olan "uç!" (yəni "uçmağa başla, havalan, qanadlan") mənasında da anlaşıla bilər) |
| iz | yĕr (йĕр) |
| yara | suran (суран) |
| oyun | văyă (вӑйӑ) |
| en, enlilik | an (ан) |
| araba | urapa (урапа) |
| ip, kəndir | ş'ip (çип) |
| səs | sasă (сасӑ) |
| sabun | supănʹ (супӑнь) |
| kükürd | kükěrt (кӳкĕрт) |
| şəkər | saxăr (сахӑ) |
| sağ (yəni "sağ tərəf") | sıltăm (сылтăм) |
| sol (yəni "sol tərəf"), solaxay | sulaxay (сулахай) |
| orta | vata (вата) |
| daraq | tura (тура) |
| tük | tĕk (тĕк) |
| saç | ş'üş' (çӳç) |
| saqqal | suxal (сухал) |
| baş | puş' (пуç) |
| beyin | mime (миме) |
| göz | kuş' (куҫ) |
| gözlük, eynək | kuş'lăx (куҫлӑх) |
| yaş ("göz yaşı" mənasında) | ş'ulʹ (ҫуль)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində arxaikləşib, və hazırda yalnızca "göz yaşı" mənasındakı "kuş'-ş'ul" (куҫ-ҫуль) ifadəsində görülür) |
| qulaq | xălxa (хăлха) |
| dodaq | tuta (тута) |
| dil | çĕlxe (чӗлхе) |
| diş | şăl (шӑл) |
| ağız | ş'ăvar (çăвар) |
| boğaz | pır (пыр)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir) |
| çənə | yanax (янах) |
| qan | yun (юн) |
| damar | tımar (тымар) |
| dəri | tir (тир) |
| sümük | ş'ămă (шӑмӑ) |
| əl, qol | ală (алӑ) |
| ovuc | ıvăş' (ывăç) |
| barmaq | pürne (пӳрне) |
| dırnaq | çĕrne (чĕрне) |
| ayaq | ura (ура) |
| qıç, bud | pĕş'ĕ (пĕçĕ) |
| öfkə (yəni "ağciyər") | üpke (ӳпке) |
| qarın | xırăm (хырăм) |
| boyun | măy (мăй) |
| arxa, kürək, sırt | ş'urăm (çурăм) |
| döş, məmə, əmcək | çĕçĕ (чĕчĕ); həmçinin çĕjĕ (чĕжĕ) |
| köks (yəni "sinə") | kăkăr (кăкăр) |
| ürək | çĕre (чĕре) |
| bağır (yəni "ciyər") | pĕver (пĕвер) |
| böyrək | püre (пӳре) |
| 1) il (365 günə və ya 12 aya bərabər zaman vahidi)
2) yol (keçid) 3) yaş ("doğuluş, dünyaya gəlmə günündən keçən vaxt, il; insanın, heyvanın, bitkinin böyüməsində, inkişafında dövr; ömür" mənasında (məsələn "Yaşın neçədir?", "Onun 20 yaşı var")) |
ş'ul (çул)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir) ' |
| yarın (yəni "sabah, ertəsi gün") | ıran (ыран) |
| gecə | kaş' (каç) |
| gün, gündüz | kun (кун) |
| gün, günəş | kun (кун), xĕvel (xĕвел) |
| ay | uyăx (уйӑх) |
| ulduz | ş'ăltăr (ҫӑлтӑр) |
| su | şıv (шыв); həmçinin şuu (шуу) |
| sıvı (yəni "maye, sulu") | şĕvĕ (шĕвĕ) |
| köpük | kăpăk (кӑпӑк) |
| çay ("isti içki" mənasında) | çey (чей) |
| çay, axarsu, irmaq (əsasən türkcədə "çay, axarsu" mənasında "ırmak" şəklində görülür) | şıv (шыв), yuxanşıv (юханшыв), ş'ırma (çырма)("çay, irmaq" mənasında; omonim sözdür) |
| göl | külĕ (кӳлĕ) |
| dəniz | tinĕs (тинĕс) |
| sal ("üzərində suda üzmək, şey daşımaq və ya bir sahildən o biri sahilə keçmək üçün bir və ya bir neçə sıra bir-birinə bağlanmış şalbanlardan ibarət nəqliyyat vasitəsi" mənasında) | sulă (сулӑ) |
| gəmi | kimĕ (кимӗ) |
| göy | kăvak (кӑвак) |
| yaşıl | yeşĕl (ешĕл); əsasən simĕs (симĕс)(dilimizdəki "səmiz" sözüylə qohumdur) |
| qara | xura (хура) |
| sarı (yəni "ağ rəng"; "sarı" sözünün ikinci mənası) | şură (шурă) |
| sarı (yəni "sarı rəng"; "sarı" sözünün əsas mənası) | sară (сарă) |
| qızıl (yəni "qırmızı"; "qızıl" sözünün dilimizdə artıq köhnəlmiş mənası) | xĕrlĕ (хĕрлĕ) |
| qonur (yəni "qəhvəyi rəng") | xămăr (хӑмӑр) |
| dəmir | timĕr (тимĕр) |
| qapı | xapxa (хапха)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "darvaza, böyük qapı" mənasında istifadə edilir) |
| eşik (yəni "qapı") | alăk (алăк) |
| körpü | kĕper (кĕпер) |
| yuva | yăva (йӑва) |
| yurd | ş'urt (çурт)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "ev" mənasında istifadə edilir) |
| bölüm | pülĕm (пӳлӗм)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "otaq" mənasında istifadə edilir) |
| kömür | kămrăk (кӑмрӑк); həmçinin kăvar (кăвар) |
| baqır (yəni "mis") | păxăr (пӑхӑр) |
| altun (yəni "qızıl") | ıltăn (ылтӑн) |
| gümüş | kĕmĕl (кĕмĕл) |
| inci | ĕnçĕ (ĕнчĕ) |
| üzük | ş'ĕrĕ (ҫӗрӗ) |
| qazan | xuran (хуран) |
| ələk, xəlbir, süzgəc | ala (ала) |
| qaşıq | kaşăk (кашӑк) |
| bıçaq | pekĕ (пекӗ); həmçinin ş'ĕş'ĕ (ҫӗҫӗ) |
| balta | purtă (пуртӑ) |
| dağ | tu (ту); həmçinin sărt (сӑрт)(dilimizin bəzi dialektlərində və bir neçə türk dillərində "dağlıq, təpəlik ərazi" mənalarında istifadə edilən "sırt" sözüylə qohumdur) |
| yer | ş'ĕr (çĕр) |
| torpaq | tăpra (тăпра) |
| yük, ağırlıq | ş'ăk (ҫӑк) |
| daş | çul (чул) |
| toz | tusan (тусан) |
| duz | tăvar (тăвар) |
| yağ | ş'u (ҫу)("yağ" mənasında) |
| bal | pıl (пыл) |
| süd | sĕt (сĕт) |
| yumurta | ş'ămarta (ҫӑмарта) |
| dad | tut (тут) |
| dadlı | tutlă (тутлă) |
| şorba | yaşka (яшка); həmçinin şürpe (шӳрпе) |
| göbələk | kămpa (кӑмпа) |
| soğan | suxan (сухан) |
| yemiş ("meyvə" mənasında) | ş'imĕs (ҫимӗс) |
| alma | ulma (улма) |
| üzüm | iş'ĕm (иҫӗм) |
| giləmeyvə | ş'ırla (ҫырла) |
| arpa | urpa (урпа) |
| urluq ("toxum, dənə" mənasında) | vărlăx (вăрлăх) |
| anbar | ampar (ампар) |
| un | ş'ănăx (ҫӑнӑх) |
| at | ut (ут) |
| qısraq, madyan | kĕsre (кӗсре) |
| yəhər | yĕner (йӗнер) |
| it | yıtă (йытă) |
| ilan | ş'ĕlen (ҫӗлен) |
| kərtənkələ | kalta (калта) |
| balıq | pulă (пулă) |
| qarışqa | kătkă (кӑткӑ) |
| hörümçək | ereşmen (эрешмен) |
| kəpənək | lĕpĕş (лӗпӗш) |
| qurd ("həşərat növü" mənasında) | xurt (хурт) |
| bit ("həşərat/parazit növü" mənasında) | pıytă (пыйтă) |
| birə | părş'a (пӑрҫа) |
| aslan, arslan (yəni "şir") | arăslan (арăслан); həmçinin uslan (услан)(dial.) |
| tülkü | tilĕ (тилӗ) |
| ayı | upa (упа) |
| quş | kayăk (кайăк) |
| toyuq | çăxă (чӑхӑ) |
| durna | tărna (тӑрна) |
| qaz ("quş növü" mənasında) | xur (хур) |
| göyərçin | kăvakarçăn (кӑвакарчӑн) |
| laçın | laççăn (лаччăн) |
| porsuq | purăş (пурӑш) |
| qunduz | xăntăr (хӑнтӑр) |
| donuz | sısna (сысна) |
| inək | ĕne (ӗне) |
| öküz | văkăr (вăкăр) |
| dəvə | tĕve (тӗве) |
| keçi | kaçaka (качака) |
| eşşək | aşak (ашак) |
| yun | ş'ăm (ҫӑм) |
| buynuz | măyraka (мăйрака) |
| quyruq | xüre (хӳре) |
| qanad | ş'unat (çунат) |
| orman (yəni "meşə") | vărman (вăрман) |
| ağac | yıvăş' (йывăç) |
| yarpaq | ş'ulş'ă (çулçă) |
| qabıq | xupǎ (хупǎ) |
| çiçək | ş'eş'ke (ҫеҫке); həmçinin çeçek (чечек) |
| bulud | pĕlĕt (пĕлĕт) |
| şimşək, ildırım | ş'iş'ĕm (ҫиҫӗм) |
| yağmur, yağış | ş'umăr (ҫумӑр) |
| damla, damcı | tumlam (тумлам) |
| palçıq | pılçăk (пылчăк) |
| yel ("külək" mənasında) | ş'il (ҫил) |
| tüstü, tütün | tĕtĕm (тĕтĕм) |
| kül | kĕl (кĕл) |
| od, alov | vut (вут); həmçinin ş'ulăm (çулăм) |
| buz | păr (пăр) |
| qar | yur (юр) |
| qış | xĕlle (хӗлле) |
| yaz | ş'ur (ҫур) |
| yay | ş'u (ҫу)("yay fəsli" mənasında) |
| güz (yəni "payız") | kĕr (кĕр) |
| olmaq | pulma (пулма) |
| demək | teme (теме) |
| yemək | ş'ime (çиме) |
| içmək | ĕş'me (ĕçме)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "içmək" felindən başqa həm də "içki" mənasını da daşıyır) |
| işləmək | ĕş'leme (ĕçлеме) |
| başlamaq | puş'lama (пуçлама) |
| bişirmək | pĕş'erme (пĕçерме) |
| qatışdırmaq | xutăştarma (хутăштарма) |
| almaq | ilme (илме) |
| asmaq | usma (усма) |
| açmaq | uş'ma (уçма) |
| acmaq | vış'ma (выҫма) |
| atlanmaq ("at üstünə minmək" mənasında) | utlanma (утланма) |
| oxumaq | vulama (вулама) |
| baxmaq | păxma (пăхма) |
| basmaq | pusma (пусма); həmçinin taptama (таптама)(dilimizdəki "taptalamaq" sözüylə qohumdur) |
| pozmaq | păsma (пăсма) |
| qapamaq (yəni "bağlamaq") | xupma (хупма); həmçinin pitĕr (питĕр)(dilimizdəki "bitirmək" sözüylə qohumdur) |
| qovalamaq | xăvalama (хăвалама) |
| əkmək | akma (акма) |
| tikmək | ş'ıxma (ҫыхма) |
| ısırmaq (yəni "dişləmək") | ş'ırtma (çыртма) |
| ağrımaq | ıratma (ыратма) |
| əmmək | ĕmme (ĕмме) |
| tapmaq | tupma (тупма) |
| daramaq | turama (турама) |
| tüpürmək | surma (сурма) |
| qusmaq | xĕsme (хĕсме) |
| üfürmək, üfləmək | vĕrme (вĕрме) |
| fışqırmaq, fısqırmaq (yəni "fit çalmaq") | şiletme (шилетме) |
| kişnəmək | kĕş'enme (кĕçенме) |
| gülmək | kulma (кулма) |
| görmək | kurma (курма) |
| görünmək | kurănma (курăнма) |
| eşitmək | iltme (илтме) |
| iyləmək, qoxlamaq | şăşlama (шăшлама) |
| qoşmaq, əlavə etmək | xuşma (хушма) |
| bilmək | pĕlme (пĕлме) |
| öyrənmək, öyrəşmək | vĕrenme (вĕренме) |
| anlamaq | ănlanma (ăнланма) |
| aldatmaq | ultalama (улталама) |
| qorxmaq, ürkmək | xărama (хăрама) |
| titrəmək | çĕtreme (чĕтреме) |
| enmək | anma (анма) |
| tərləmək | tarlama (тарлама) |
| tökmək | tăkma (тăкма) |
| yanmaq | ş'unma (ҫунма) |
| yazmaq | ş'ırma (çырма)("yazmaq" mənasında; omonim sözdür) |
| yaşamaq | purănma (пурăнма) |
| ölmək | vil'me (вильме) |
| öldürmək | vĕlerme (вĕлерме) |
| savaşmaq | ş'apăş'ma (çапǎçма) |
| vuruşmaq | vărş'ma (вӑрҫма) |
| güləşmək | kĕreşme (кĕрешме) |
| təpmək, təpikləmək, təpik vurmaq | tapma (тапма) |
| ovlamaq | uxatana ş'üreme (ухатана çӳреме) |
| vurmaq, çapmaq, çırpmaq | ş'apma (çапма) |
| burmaq | părma (пăрма) |
| buraxmaq | păraxma (пăрахма) |
| kəsmək | kasma (касма) |
| soxmaq, sancmaq, batırmaq | çikme (чикме) |
| cırmaqlamaq, dırnaqlamaq | çărmalama (чăрмалама); həmçinin çĕrme (чĕрме), şăyărma (шăйăрма) |
| paylamaq | paylama (пайлама) |
| ayırmaq | uyărma (уйăрма) |
| bölmək | pülme (пӳлме) |
| yarmaq ("qırmaq, yarıya bölmək, ayırmaq" mənalarında) | ş'urma (ҫурма)("yarmaq" mənasında) |
| qazmaq | çavma (чавма) |
| üzmək ("suda üzmək, su ilə hərəkət etmək" mənasında) | işme (ишме) |
| axmaq ("suyun, mayenin axması" mənasında) | yuxma (юхма) |
| uçmaq | vĕśme (вĕçме) |
| çatmaq, yetmək | ş'itme (çитме) |
| yerimək, yürümək, getmək, ötmək, addımlamaq | ş'üreme (çӳреме); həmçinin utma (утма) |
| varmaq (yəni "harasa getmək, harasa istiqamətlənmək") | pırma (пырма) |
| gəlmək | kil'me (кильме) |
| girmək | kĕrme (кĕрме) |
| keçmək | kaş'ma (каçма), kuş'ma (куçма) |
| uzanmaq, yatmaq | vırtma (выртма) |
| durmaq | tăma (тăма) |
| vermək | parma (парма) |
| satmaq | sutma (сутма) |
| tutmaq | tıtma (тытма) |
| qısmaq, sıxmaq | xĕsme (хĕсме) |
| oturmaq, oturtmaq, otuzdurmaq | lartma (лартма) |
| itələmək | tĕkme (тĕкме); həmçinin tĕrtme (тĕртме) |
| dartmaq | turtma (туртма) |
| sürtmək | sătărma (сăтăрма); həmçinin sĕrme (сĕрме) |
| sərmək | sarma (сарма)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "sərmək" felindən başqa həm də "süfrə" mənasını da daşıyır) |
| sarmaq, sarımaq | sırma (сырма) |
| səpmək, səpələmək | sapma (сапма) |
| sevmək | savma (савма) |
| yumaq ("su ilə təmizləmək" mənasında) | ş'uma (ҫума) |
| yıxamaq (yəni "yumaq"), yaxalamaq ("yumaq" mənasında) | uxma (ухма) |
| silmək | şălma (шăлма); həmçinin şălsama (шăлсама) |
| atmaq | ıvǎtma (ывǎтма) |
| oynamaq | vıl'ama (выльама) |
| donmaq | şănma (шăнма) |
| şişmək | şış'ma (шыçма) |
| say, san | sum (сум) |
| saysız | sumsăr (сумсăр) |
| 1 - bir | pĕrre (пĕрре); həmçinin pĕr (пӗр) |
| 2 - iki | ikkĕ (иккĕ); həmçinin ikĕ (икӗ), ik (ик) |
| 3 - üç | viş'ş'ĕ (виҫҫӗ); həmçinin viş'ĕ (виҫӗ), viş' (виҫ) |
| 4 - dörd | tăvattă (тӑваттӑ); həmçinin tăvată (тӑватӑ), tăvat (тӑват) |
| 5 - beş | pillĕk (пиллӗк); həmçinin pilĕk (пилӗк) |
| 6 - altı | ulttă (улттӑ); həmçinin ultă (ултӑ), ult (улт) |
| 7 - yeddi | ş'iççĕ (ҫиччӗ); həmçinin ş'içĕ (ҫичӗ), ş'iç (ҫич) |
| 8 - səkkiz | sakkăr (саккӑр); həmçinin sakăr (сакӑр) |
| 9 - doqquz | tăxxăr (тӑххӑр); həmçinin tăxăr (тӑхӑр |
| 10 - on | vunnă (вуннӑ); həmçinin vun (вун) |
| 20 - iyirmi | ş'irĕm (ҫирӗм) |
| 30 - otuz | vătăr (вӑтӑр) |
| 40 - qırx | xĕrĕx (хӗрӗх) |
| 50 - əlli | allă (аллӑ); həmçinin ală (алӑ), al (ал) |
| 60 - altmış | utmăl (утмӑл) |
| 70 - yetmiş | ş'itmĕl (ҫитмӗл) |
| 80 - səksən | sakărvunnă (сакӑрвуннӑ); həmçinin sakărvun (сакӑрвун) |
| 90 - doxsan | tăxărvunnă (тӑхӑрвуннӑ); həmçinin tăxărvun (тӑхӑрвун) |
| 100 - yüz | ş'ĕr (ҫӗр) |
| 1000 - min | pin (пин) |
İstinadlar
- . 2021-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-01-20.
- Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
|
Dil haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
|