Çupikcə və ya Hooper Bay–Chevak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup’ik və ya Chevak Cup’ik, Hooper Bay–Chevak Cup’ik ) – Alyaskada, indiki vaxtda yalnız qəsəbəsində, köhnədən bölgəsində də tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin qrupundan bir dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.
Çupikcə | |
---|---|
Ölkələr | Amerika Birləşmiş Ştatları (, Alyaska) |
Təsnifatı | |
|
|
Dil kodları |
Çupikcə təhdid altındakı dillərdəndir. İndiki vaxtda qəsəbəsində üç dillilik görülər: çupikcə, ingiliscə və hər ikisinin qarışığı olan qarışıq dil.
Təsnifatı
-
Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
-
Eskimos qolu
- (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
-
- ¹
- Əsl Yupik dilləri
- (öz dilində olan adı: Yupigestun)
- (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
-
Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
- Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
- Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
- Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
- Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
- və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
-
- İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
- (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
- (öz dilində olan adı: Inuktitut)
- və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut
¹yeri qəti deyil
Təhsil
Dünyada yalnız bir məktəbdə, Kashunamiut Məktəb Bölgəsinə (LKSD Kashunamiut School District) bağlı olan məktəbdə Çupikcə "xarici dil" kimi öyrədilər. tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup’ik) və Nunivak çupikcəsinden (Cup’ig) ayrı olaraq Çupikcə (Cup’ik) ilə də dərs kitabı nəşr olunar.
Fonologiya
Çupik əlifbasında istifadə edilən 18 hərf (4 sait və 14 samit) var: a c e g i k l m n p q r s t u v w y.
Bu hərflər istifadə edilməz : b d f h j o x z.
Saitlər:
- Qısa saitlər: a i u e
- Uzun saitlər: aa ii uu
- Diftonglar: ai ui au iu ua ia
Samitlər:
Qrammatikası
- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Çupik dilində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.
Alyaska yupikcəsinin əsl dialekti olan Yukon-Kuskokwim yupikcəsi ilə Chevak çupikcəsinin müqayisəsi:
Yukon-Kuskokwim yupikcəsi | Chevak çupikcəsi | mənası |
elicaraq (Y) / elitnauraq (K) | elicaraq skuularaq (Çupik – İngilis qarışığı) |
şagird |
elicarista (Y) / elitnaurista (K) | elicarta skuularta (Çupik – İngilis qarışığı) |
müəllim |
yugnikek’ngaq | aiparnatugaq | yoldaş |
yuilquq | cuilquq | tundra |
nuussiq | caviggaq | bıçaq |
uluaq | kegginalek | yarım-ay qadın bıçağı |
canek | evek | ot sapı |
ellalluk | ivyuk | yağış |
Ədədlər
Yukon-Kuskokwim yupikcəsi |
Hooper Bay-Chevak çupikcəsi |
Nunivak çupikcəsi |
mənası |
atauciq | atauciq | ataucir | 1 |
malruk | malruk | malzrug | 2 |
pingayun | pingayun | pingayun | 3 |
cetaman | citaman | cetaman | 4 |
talliman | talliman | talliman | 5 |
arvinglegen / arvinelgen | arvinelgen | arwinleg | 6 |
malrunlegen / malrunelgen | malrunelgen | malzrunleg | 7 |
pingayunlegen / pingayunelgen | pingayunelgen | pingayunleg | 8 |
qulngunritaraan | qulngunritaraq | qulngunrita’ar | 9 |
qula / qulen | qula | qula | 10 |
qula atauciq | qula atauciq | qula-ataucir | 11 |
qula malruk | qula malruk | qula-malzrug | 12 |
qula pingayun | qula pingayun | qula-pingayun | 13 |
akimiarunrita’ar | akimiarunritaraq | akimiarunrita’ar | 14 |
akimiaq | akimiaq | akimiar | 15 |
akimiaq atauciq | akimiaq atauciq | akimiar ataucir | 16 |
akimiaq malruk | akimiaq malruk | akimiar malzrug | 17 |
akimiaq pingayun | akimiaq pingayun | akimiar pingayun | 18 |
yuinaunrita’ar | cuinaunritaraq | cuinaunrita’ar | 19 |
yuinaq | cuinaq | cuinar | 20 |
yuinaq qula / yuinaq qulen | cuinaq qula | cuinar-qula | 30 |
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) | malruk ipiaq | malzrug-ipiar | 40 |
yuinaak malruk qula | malruk ipiaq qula | . | 50 |
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq | pingayun ipiaq | pingayun ipiar | 60 |
yuinaat pingayun qula | pingayun ipiaq qula | . | 70 |
yuinaat cetaman | citaman ipiaq | cetaman-ipiar | 80 |
yuinaat cetaman qula | citaman ipiaq qula | talliman ipiar qula | 90 |
yuinaat talliman | talliman ipiaq | talliman ipiar | 100 |
tiissitsaaq | tiititsaaq / tiissitsaaq | tiisiss'ar | 1.000 |
qulen tiissitsaat | . | . | 10.000 |
yuinaat talliman tiissitsaaq | . | . | 100.000 |
miilicaaq | . | . | 1.000.000 |
tiissitsaaq miilicaaq | . | . | 1.000.000.000 |
Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər
Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Çupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:
- caarralaq (< Rus. сахар) 'şəkər'
- caayuq (< Rus. чай) 'çay'
- cainik (< Rus. чайник) 'çaydan'
- cap’akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
- cass'aq (< Rus. часы) 'saat'
- culunaq (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
- kalantaassaq (< Rus. карандаш) 'karandaş'
- kalmaaniq (< Rus. карман) 'cib'
- kelipaq (< Rus. хлеб) 'çörək'
- luussitaq (< Rus. лошадь) 'at'
- mass’laq (< Rus. масло) 'kərəyağı'
- missuulleq (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
- muluk’uuq (< Rus. молоко) 'süd'
- mult’uuq (< Rus. молоток) 'çəkic'
- pal’tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
- pelatekaq (< Rus. палатка) 'çadır'
- putuskaq (< Rus. подушка) 'yastıq'
- spickaq : (< Rus. спичка) 'kibrit'
- tiititsaaq / tiissitsaaq (< Rus. тысяча) 'min'
- yaassiik : (< Rus. ящик) 'qutu'
İstinadlar
- . 2011-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- . 2012-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- . 2011-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- . 2010-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.
- 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
- . 2012-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
Xarici keçidlər
- by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)