Əsas məqalə: Dağlıq Qarabağ

1989-cu ilin sonunda Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Estoniya, Latviya və Litva respublikalarında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının hakimiyyəti zəifləmişdi. Dağlıq Qarabağda ermənilərlə azərbaycanlılar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr şiddət və talanlar səbəbindən pisləşdi. 1991-ci ildə, Sovet İttifaqının sonuncu ilində, Ermənistan və Azərbaycan artıq tam fərqli siyasi istiqamətlərdə hərəkət edirdilər. Mixail Qorbaçov yeni ittifaq sazişi üzərində işləyirdi və ümid edirdi ki, bu saziş müttəfiq respublikalara daha çox səlahiyyətlər verməklə İttifaqı qoruyub saxlaya bilər. Ermənistan, Gürcüstan, Moldova və Baltikyani respublikalar müstəqilliyə doğru addımlamağa başladılar və Qorbaçovla əməkdaşhqdan imtina etdilər. Azərbaycan saziş üzərində aparılan işlərdə iştirak etməyə və İttifaqda qalmağa müəyyən şərtlərlə razılaşdı.

Qorbaçovun siyasəti sovet sisteminin dağılmasını sürətləndirirdi və bir çox ermənilər və azərbaycanlılar sovet silahları ilə silahlanaraq özlərini qorumağa çalışırdılar. Qorbaçov digər respublikaların çoxsaylı tələblərinə cavab verməyə başı qarışdığı üçün Ermənistan və Azərbaycan ərazilərində saxlanılan hücum tüfəngləri, qranatatanlar və digər kiçik silah və sursatların anbarlardan yoxa çıxması baş verirdi. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra başlayacaq qaçılmaz münaqişəni öncədən görən, Ermənistandakı və erməni diasporundan olan erməni könüllüləri Dağlıq Qarabağa axın etdi və bir neçə nəfərdən ibarət silahlı dəstələr təşkil etdilər. Qorbaçov bu dəstələri və digərlərini Qarabağda qeyri-qanuni şəxslər hesab edirdi və 1990-cı ilin iyul ayında fərman verdiyi fərmanla onları qadağan etdi. Bu açıqlamaya baxmayaraq, bu qruplar mövcudluğunu davam etdirdilər və Azərbaycanda milis briqadalarına və mülki əhaliyə qarşı fəal şəkildə mübarizə aparırdılar. Hücumların amansızlığı sovet hökumətinin Ermənistanın paytaxtı Yerevanda və Ermənistan sərhədi ilə Dağlıq Qarabağ arasındakı beş kilometr aralığındakı mövqelərə hərbi birlikləri yerləşdirməsinə gətirib çıxardı.

1991-ci il martın 17-də sovet rəhbərliyi SSRİ-nin gələcəyinə dair ümumxalq referendumu keçirtdi. Referendumda iştirak edən Azərbaycan yeni ittifaq sazişi çərçivəsində Sovet İttifaqının saxlanılmasına "hə" dedi. Ermənistanda artıq EMH hakimiyyətdə idi və respublika referendumu boykot edən altı respublikadan biri idi. Bununla yanaşı, Ermənistan sentyabrda öz müstəqillik referendumunu keçirəcəyini bəyan etdi.

Azərbaycan rəhbərliyinin nümayiş etdirdiyi sadiqlik həm Dağlıq Qarabağın daxilində, həm də ətrafında "möhkəm əl" siyasətinin növbəti raundunu "qanunsuz hərbi dəstələrin silahsızlaşdırılması" planını həyata keçirmək üçün zəruri şərt idi. Azərbaycanın özündə bu əməliyyat "pasport rejiminin yoxlanışı" adlanırdı, lakin bu əməliyyat "Halqa əməliyyatı" adı ilə tanındı. Bu əməliyyatın məğzi vətəndaşların pasportlarında qeydiyyatın yoxlanılmasından ibarət idi. Azərbaycan rəhbərliyinin bəyan etdiyi niyyəti Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan və ermənilərin yaşadığı bir sıra kəndlərdə sakinlərin pasportlarını yoxlamaq, həmin kəndlərdə gizlənən fədailəri aşkara çıxartmaq və qayda-qanunu bərqərar etmək idi.

Çaykənd əməliyyatı strateji məqsəd güdürdü. Qarabağın hüdudlarında erməni kəndlərini boşaldan Azərbaycan hökuməti fədailəri təcrid edib, onların təchizat yollarını kəsməyə çalışırdı, Qarabağ ətrafında azərbaycanlıların məskunlaşdığı yeni kəndlərdən "halqa" yaratmaq istəyirdi. Lakin əməliyyatın siyasi məqsədləri bundan daha vacib idi.

Ayaz Mütəllibovun sözlərinə görə, "terroristlərin məhv edilməsi" əməliyyatının planı hələ 1989-cu ildən kağız üzərində mövcud idi və sadəcə öz icrasını gözləyirdi. Ardınca heç də bərabər şəraitdə aparılmayan kiçik Sovet vətəndaş müharibəsi başladı. Cəbhə xəttinin bir tərəfində Gəncədə mərkəzləşən 4-cü Sovet Ordusu vuruşurdu. Onun tanklar və artilleriya ilə silahlanmış 23-cü diviziyası bu əməliyyatda birbaşa iştirak edirdi. Diviziyanın sərəncamına Azərbaycan OMON-unun hissələri və qonşu kəndlərdən yığılmış könüllü dəstələri verilmişdi. Cəbhə xəttinin digər tərəfində durmuşdular. Onlar sayca çox kiçik idilər, bu dəstələrdə təqribən bir neçə yüz nəfər var idi. Tomas de Vaalın fikrincə, onlar ruh yüksəkliyinə görə qat-qat üstün idilər. Heç kimə sirr deyildi ki, onlara Ermənistanın yeni rəhbərliyi dəstək verirdi, yerli erməni əhalisi onların təminatında fəal surətdə köməklik göstərirdi, çevik hərəkət etmək üçün onların hətta vertolyotları var idi.

1991-ci ilin yazında erməni-Azərbaycan partizan savaşının əsas döyüşləri Dağlıq Qarabağın özündə deyil, Xanlar və Şaumyan rayonlarının meşəli dağlarında gedirdi. Hər iki rayonun əhalisinin etnik tərkibində ermənilər çoxluq təşkil edirdi. Erməni kəndlərinə soxulan "fədailər" özlərini yerli əhalinin müdafiəçiləri elan edib, bu kəndlərdən Qarabağa getmək üçün dayaq məntəqəsi kimi istifadə edirdilər. Onlarla döyüşçü Xanlar rayonunun Çaykənd və onun yaxınlığında yerləşən Qarabulaq qəsəbələrində mövqe tutdular. Onlara keçmişdə kənd məktəbində müəllim olmuş ermənistanlı daşnak Tatul Krpeyan rəhbərlik edirdi.

1991-ci il aprelin 10-da Çaykənd və Qarabulaq istiqamətində əməliyyat keçirmək qərarı verildi. Aprelin son iki həftəsi ərzində hər iki qəsəbənin üç minə yaxın sakini tədricən öz ətraflarından təcrid olundular. Qəsəbələr qoşunlarla mühasirəyə alındı, telefon xətləri kəsildi, enerji təchizatı dayandırıldı. DİN postunun götürülməsi əməliyyata başlamaq üçün siqnal idi. Daxili qoşunlar əsasən ruslardan yığılmışdı, onlar isə, çox ehtimal, ermənilərin tərəfini tuta bilərdilər. Ordu hissələrində azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirdi, general Məhəmməd Əsədovun rəhbərlik etdiyi OMON-da isə yalnız azərbaycanlılar xidmət edirdilər. Çaykənd əməliyyatında OMON-un komandiri Rövşən Cavadov da aktiv iştirak etmişdir.

Aprelin 30-da 4-cü Ordunun hərbçiləri, onların ardınca isə omonçular Çaykəndə və Qarabulağa girdilər. Hərbi birliklərə bir neçə tank, zirehli texnika, artilleriya və hərbi helikopterlər dəstək verirdilər. Bəzi yerlərdə onlar silahlı müqavimətlə rastlaşdılar, lakin atışma zamanı Krpeyan öldürülmüş, onun adamları isə bir neçə əsgəri girov götürmüşdülər. Əməliyyat zamanı on nəfərə yaxın sakin öldürülmüş, əlli nəfərə yaxın girov götürülmüşdür, sonradan onların yarısı əsir götürülmüş əsgərlərə dəyişdirilmiş, qalanları isə Gəncədəki həbsxanaya göndərilmişdir.

Sayca daha kiçik olan fədailər aradan çıxa bildilər. Bir həftə ərzində hər iki qəsəbənin sakinləri deportasiya olundular, onların əksəriyyəti vertolyotla Xankəndiyə, oradan da Ermənistana göndərildi. Bir çoxları təzyiq altında öz evlərini könüllü tərk etdiklərini təsdiqləyən sənədləri imzaladılar. Bundan sonra Çaykənd əməliyyatının bəyan edilməyən hissəsi həyata keçirildi: Ermənistandan 1988-1989-cu illərdə qaçqın düşmüş azərbaycanlılar Qarabulaq və Çaykəndə köçürüldülər və ermənilərin tərk etdiyi evlərdə məskunlaşdılar.

Azərbaycanın kənd əhalisinə qarşı apardığı hərbi cəhətdən uğurlu əməliyyat ağır siyasi nəticələrə gətirib çıxardı.Boris Yeltsin başda olmaqla Rusiyanın yeni parlamenti Ermənistan rəhbərliyi ilə sıx alyansa girdi. Onların ümumi düşməni var idi və bu düşmən sovet güc strukturlarının elitası idi. Rusiyalı deputatlar dövrələnmiş erməni kəndlilərin müdafiəsinə qalxdılar. Sonralar Çaykənd əməliyyatına dair ilk parlament dinləmələri keçirildi. Ermənistan-Rusiya siyasi münasibətlərinin yeni mərhələsi başladı.

Mayın 6-7-də daha bir əməliyyat — Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin şimal kəsiyində yerləşən Əskipara kəndi istiqamətində əməliyyatın həyata keçirilməsi təyin olunmuşdu. Əskipara Ermənistanın ərazisində yerləşirdi, lakin onun sakinləri və sərhədin o tayındakı azərbaycanlılar arasında vaxtaşırı atışmalar baş verirdi.Bu kəndin "neytrallaşdırılması" üçün Azərbaycanda hazırlanan hərbi əməliyyat rəsmi və qeyri-rəsmi güc strukturları arasında aydın fərqin olmadığını üzə çıxartdı. Əskipara yaxınlığında otuza yaxın erməni milis işçisinin getdiyi avtobus 23-cü diviziyanın əsgərləri tərəfindən qurulan pusquya düşdü. 11 nəfər öldürüldü, qalanları əsir götürüldü. Azərbaycanlıların fikrincə, bunlar erməni hərbi dəstələrinin üzvləri idi, ermənilər eyni tərzdə deyə bilərdilər ki, azərbaycanlılar sovet milis işçilərini onların ərazisində öldürüblər.

Hadisə yerinə dörd rusiyalı deputat gəldi, onlardan biri — Anatoli Şabad kənddə qaldı. Şabad yarı erməni idi, lakin onun əsas motivi kommunist güc strukturları ilə apardığı fəal mübarizə idi. Sovet zabiti meqafonla kənd sakinlərinə silahları təhvil vermək üçün son müddəti elan etdi. Lakin ultimatumun müddəti bitdi və onun çağırışına heç kim cavab vermədi, bundan sonra top atəşi başladı. Atılan mərmilərin əksəriyyəti kənddən kənarda yerə düşürdü, lakin atəşdən qaçmağa cəhd göstərən üç sakin bu atəşin qurbanı oldu. Şabadın sözlərinə görə, sonradan o, anladı ki, artilleriya atəşi kənd sakinlərini qorxutmaq və əmrə tabe etdirmək məqsədi daşıyırdı, bu atəşlə erməni partizanlarını məhv etmək nəzərdə tutulmurdu.

Şabad müdaxilə etdiyinə görə Çaykənd əməliyyatında qurban olmadı. 23-cü diviziyanın əsgərləri kəndə girmədilər, Şabad isə Ermənistanın Daxili İşlər Nazirliyinin verdiyi böyük məbləğin köməyi ilə erməni milis işçilərini əsirlikdən qurtara bildi. Bununla belə, Dağlıq Qarabağın Hadrut və Şuşa rayonlarında yerləşən on yeddi kiçik erməni kəndinin bütün sakinləri deportasiya edildi. Hüquq müdafiəçilərinin rəyinə görə, əməliyyatın birinci mərhələsində 5000 erməni deportasiya edilmiş, 20-30 nəfər isə öldürülmüşdü.

Əgər Çaykənd əməliyyatının əsl mahiyyəti Qarabağ ermənilərini qorxutmaq idisə, onda bu əməliyyat tezliklə öz bəhrəsini verməyə başladı. Birinci mərhələnin ardınca, yəni Çaykənddən gələn qaçqın axını Xankəndiyə dolduqdan sonra, Qarabağ ermənilərinin hərəkatında ilk ciddi parçalanma üzə çıxdı. 1991-ci il iyunun 19-da hələ ləğv edilməmiş vilayət sovetinin deputatları qətnamə qəbul edib, "kursu qarşıdurma siyasətindən dialoq və danışıqlar siyasətinə doğru" dəyişmək niyyətində olduqlarını bəyan etdilər. Onlar siyasi sövdələşmə təklif edirdilər: bu sövdələşməyə əsasən partiya orqanlarının bərpası və Dağlıq Qarabağın "demilitarizasiyası" əvəzinə onlar vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxmasına qarşı səs verəcəkdilər. Bu, çox ciddi güzəşt idi. Partiya funksioneri Valeri Qriqoryanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti bu təkliflərlə Moskvaya yollandı. Azərbaycanda yaradılmış Təşkilati komitənin üzvü olan Seyran Mirzəyevin fikrincə:

Buna baxmayaraq, azərbaycanlılarla ermənilərin yaşadığı kəndlər arasında qan tökmə davam edirdi. İyul ayında Şaumyan rayonunda əməliyyat keçirilən zaman "polkovnik Feliks" ləqəbli səhra komandiri erməni kəndlərinin müdafiəsini təşkil etdi. Pəncərələrindən pulemyotlar tuşlanan Ermənistan vertolyotları Azərbaycan ərazisindən uçub Gülüstan kəndinin yaxınlığında enirdilər.

Çaykənd əməliyyatı Qarabağ münaqişəsinin açıq, hərbi mərhələsinin başlanğıcı oldu. Britaniyalı jurnalist Tomas de Vaalın fikrincə, bu əməliyyat özü özlüyündə şübhəsiz ki, "sovet dövrünün ilk və son vətəndaş müharibəsi" idi, çünki Sovet Ordusunun hissələri elə sovet ərazisində hərbi əməliyyatlar aparırdılar.

Anatoli Şabad qeyd edirdi ki:

Çaykənd əməliyyatının icrası məhz rəsmi Moskvada artmaqda olan siyasi hərc-mərcliyə görə mümkün oldu. Mixail Qorbaçovu devirmək niyyətində olan güc strukturlarının rəhbərləri bu əməliyyata dəstək verdilər.

1994-cü ildə bolqar jurnalist "Qarabağ yaraları" adlı sənədli film seriyasını çəkmişdir. Çəkilmiş sənədli filmlər Çaykənd əməliyyatının müxtəlif dövrlərində baş verən hadisələr barədə ətraflı məlumat verir.

2006-cı ilin iyununda, İrəvan şəhərində "Tale" (erm. Ճակատագիր; Tçakatagir) filmi nümayiş etdirilmişdir. Film tərəfindən Çaykənd əməliyyatı ətrafında qurulan uydurma hadisələrə əsaslanmışdır. Bu, Ermənistanın Qarabağ müharibəsi haqqında çəkdiyi ilk filmdir və filmin büdcəsi $3,8 milyondur.

• Tural Həmid. (az.). www.Azlogos.eu. 2022-05-30. 2022-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-07-24.