Zefir eksperimenti[1] (ing. Stanford marshmallow experiment) 1960-cı illərin sonu və 1970-ci illərin əvvəllərində Stenford Universitetinin professorlarından olan, psixoloq Valter Mişelin rəhbərliyi altında aparılan bir sıra tədqiqatlardan biri idi. Bu tədqiqatlar zamanı eksperimentator qısa bir müddətlik (təxminən 15 dəqiqə) otağı tərk edir.[2] Uşaqlar bu müddət ərzində səbirlə gözləyə bilsələr onlar 2 qat mükafat əldə edirlər. Gözləyə bilmədiklərində isə dərhal verilən kiçik bir mükafata sahib olurlar. Mükafat kimi uşaqlara peçenye, bretzel, şirni təklif olunurdu. Təcrübənin məğzi dərhal əldə edilən mükafatla, bir müddət sonra əldə edilən iki qat mükafat arasında seçimin təklif edilməsində idi. Sonrakı araşdırmalarda tədqiqatçılar ikiqat mükafatı gözləməyi bacaran uşaqların daha yaxşı yaşamağa meylli olduğunu aşkar etdilər. Bu nəticələr onların təhsil səviyyəsi, bədən kütləsi indeksi (BKİ) və digər həyati keyfiyyət göstəriciləri əsasında hazırlanmışdır.[3]
Eksperiment Trinidadda aparılmış əvvəlki tədqiqatların nəticəsi olaraq yaranmışdır. Bu zaman Mişel adada yaşayan müxtəlif etnik qrupların nümayəndələrinin ada sakinləri haqqında kontrastlı stereotiplərə malik olduqlarını müşahidə etmişdirlər.[4] Müxtəlif qrupların üzvləri hesab edirdilər ki, onlar ehtiyatsızlıq, özünü idarə etmə və əylənmək bacarığı kimi xüsusiyyətlərə görə bir-birindən çox fərqlənirlər. Bu kiçik (n = 53) tədqiqat Trinidaddakı bir kənd məktəbində hər iki cinsdən (35 qərbi hindistanlı və 18 hind-karibi(ing. Indo-Caribbeans)) olan 7-9 yaşlı uşaqlar üzərində aparılmışdır. Bu zaman uşaqlara dərhal 1¢ dəyərində konfet və ya bir həftə ərzində 10¢ dəyərində konfet əldə etmək təklif olunmuşdur.[5] Mişel etnik qruplar arasında mühüm fərqlərin olduğunu, hindli uşaqların afrikalı tələbələrə nisbətən həzzi gecikdirmək qabiliyyətinin daha çox olduğunu bildirdi. Həmçinin böyük yaş fərqləri, yüksək və aşağı sosial-iqtisadi qrupların eksperimental seçimi üzrə müqayisəsi zamanı əhəmiyyətli bir fərq aşkar edilmədi. Atanın olmaması afrikalı qruplarda tez-tez təsadüf edilən bir hal idi və bu xüsusiyyət də aparılan təcrübələrə güclü təsir göstərirdi. Belə ki, tam ailədə böyüyən uşaqlar arzularını idarə etmək bacarığını daha yaxşı şəkildə nümayiş etdirirdilər.[6][7]
İlk Zefir testi 1970-ci ildə Stenford Universitetində Valter Misçel və Ebbe B. Ebbesen tərəfindən həyata keçirilmişdi.[8]
İlkin tədqiqatın məqsədi uşaqların həzzi gecikdirmək və ya istədiklərini əldə etmək üçün gözləmə qabiliyyətini nə qədər inkişaf etdirdiyini anlamaq idi. İlk eksperiment Stenford Universitetində yerləşən Bing Uşaq Məktəbində, 4-6 yaş arası uşaqlar üzərində aparılmışdı. Bu zaman uşaqları diqqəti yayındırmayan bir otağa aparırdılar və burada stolun üzərinə seçdikləri yemək (Oreo peçenye, zefir, simit) qoyulurdu. Tədqiqatçılar uşaqlara şirniyyatı dərhal yeməyə icazə verirdilər.[9] Lakin, yemədən 15 dəqiqə gözləyə bilsələr mükafatı ikiqat artıracaqlarına söz verirdilər. Mişel bəzi uşaqların ləzzəti görməmək üçün əlləri ilə gözlərini bağladıqlarını və ya üzlərini çevirdiklərini, digərlərinin saçlarını dartdıqlarını və ya zefirlə oynadıqlarını bildirmişdir. Geri qalan uşaqların bir qismi isə tədqiqatçılar gedən kimi şirniyyatı tez bir zamanda yeyib bitirmişdirlər. Təcrübədə iştirak edən 600 uşaqdan çoxu şirniyyatı dərhal yedilər. İkiqat ləzzət almaq üçün gözləyə bilənlər isə təxminən iştirakçıların üçdə biri qədər idi. Gecikmiş həzz üçün müəyyənedici amil isə yaş idi.[10]
Eksperiment zamanı subyekt olaraq Stenford Universitetinin Bing Uşaq Məktəbində oxuyan 16 oğlan və 16 qız uşağı seçilmişdi. Eksperiment başladıqdan sonra, üç iştirakçı təlimatları başa düşə bilmədiklərinə görə yarışdan kənarlaşdırıldı.[8] Uşaqların yaş həddi 3 yaş 6 aydan 5 yaş 8 aya qədər (orta yaş 4 yaş 6 ay) idi. Səkkiz tədqiqatçı (4 kişi və 4 qadın) dörd eksperimental şəraitə təyin edildi. Təcrübəçilərin cinsindən və şəraitdən asılı olaraq hər bir təcrübəçi iki oğlan və iki qızı sınaqdan keçirdirdi.[11]
Sonrakı araşdırmalarda Mişel zefir testinin nəticələri ilə uzun illər sonra uşaqların həyatdakı uğurları arasında gözlənilməz korrelyasiya tapdı.[3] 1988-ci ildə aparılan ilk tədqiqat göstərdi ki, həzzi gec almağı gözə alan məktəbəqədər yaş dövründə olan uşaqlar 10 ildən sonra digər yeniyetmələrə nisbətən daha bacarıqlı oldular.
1990-cı ildə aparılmış ikinci araşdırma, həzzi gecikdirmə qabiliyyətinin daha yüksək SAT balları ilə də əlaqəli olduğunu aşkar etdi.[3]
2011-ci ildə eksperiment iştirakçılarının orta yaşa çatdıqda beyinlərinin tomoqrafik tədqiqatları aparıldı. Uzun müddət gözləyənlərlə qısa müddət gözləyənlər arasındakı əsas fərqlər prefrontal korteks və ventral striatum sahələrində idi.[12]
2018-ci ildə Tayler Uotts və həmfikirləri dərc etdikləri tədqiqatda eksperimentə qarşı çıxdıqlarını irəli sürdülər. Müəlliflərin arqumentasiyası ondan ibarət idi ki, ilkin eksperiment universitet əməkdaşlarının uşaqları arasında həyata keçirilmişdi.[13] Lakin, Uotts bu eksperimenti irqi və gəlir baxımından bir-birindən fərqlənən 900 uşağın üzərində aparmışdır. Daha sonra ailənin rifahının həm iradə gücünə, həm də müvəffəqiyyətə təsir etdiyi müəyyən edildi. Burada məsələ ondan ibarət idi ki, kasıblar üçün «sonra» ola bilərdi ki, olmasın. Varlılar üçün isə eksperimentdəki mükafat əhəmiyyətsiz bir mükafat idi. Onların evlərində mükafatdan daha yaxşıları var idi.[14][15]
2019-cu ildə bu eksperiment yenidən təkrarlanmış və o, ilk eksperimentin nəticələrini təsdiqləmişdi. Belə ki, sonuncu eksperiment 2018-ci il eksperimentinə qarşı olan arqumentləri təkzib etmişdir.
- ↑ закрепившаяся неточность перевода: в эксперименте использовался не зефир, а очень отдалённо на него похожее лакомство маршмэллоу, производимое по совершенно другой технологии из других ингрендиентов и имеющее другую консистенцию, вкус и способ употребления
- ↑ Эксперимент, Настольный энциклопедический словарь
- ↑ 1 2 3 Shoda, Yuichi;; Peake, Philip K. Predicting Adolescent Cognitive and Self-Regulatory Competencies from Preschool Delay of Gratification: Identifying Diagnostic Conditions (PDF). . 26 (journal) (ingilis). № 6. 1990. 978—986. doi:10.1037/0012-1649.26.6.978. 2011-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-27. "Архивированная копия". 2011-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-27.
- ↑ W. Mischel. (1958)
- ↑ WALTER MISCHEL. "PREFERENCE FOR DELAYED REINFORCEMENT: AN EXPERIMEN- TAL STUDY OF A CULTURAL OBSERVATION" (PDF). University of Colorado. 1958. 2016-11-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-10-31.
- ↑ Исаак Ньютон (1687, 1713, 1726). «Математические начала натуральной философии», третья часть «Система мира». Перевод с латинского и примечания Крылов, Алексей Николаевич|А. Н. Крылова. М., Наука, 1989 г., 688 с ISBN 5-02-000747-1
- ↑ «scientific method», Oxford Dictionaries: British and World English, 2016, retrieved 28 May 2016
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Mischel, Walter; Ebbesen, Ebbe B. (October 1970)
- ↑ М.-Л. А. Чепа, Н. М. Бугайова. Проблемы обеспечения валидности эксперимента в условиях виртуальной среды / Экспериментальный метод в структуре психологического знания. А ещё хочется сказать следующее: «Парни го в доту» — М., 2012. — С. 82-86. ISBN 978-5-9270-0248-1.
- ↑ "Введение в планирование эксперимента. Тамбовский государственный технический университет". 2020-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-14.
- ↑ "Процедуры множественных проверок гипотез". 2018-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-01.
- ↑ "Marshmallow Test Points to Biological Basis for Delayed Gratification". Science Daily. 2011-09-01. 2011-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-10-04.
- ↑ "The Marshmallow Test: What Does It Really Measure? — The Atlantic". 2019-06-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-06.
- ↑ Armin Falk, Fabian Kosse, Pia Pinger. Re-Revisiting the Marshmallow Test: A Direct Comparison of Studies by Shoda, Mischel, and Peake (1990) and Watts, Duncan, and Quan (2018) // Psychological Science . 31 (ingilis) (1). 2020-01. 100–104. doi:10.1177/0956797619861720. ISSN 0956-7976. 2023-06-24 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ [1] Arxiv surəti 7 yanvar 2022 tarixindən Wayback Machine saytında
- Joachim de Posada. "Don't eat the marshmallow!" (video) (ingilis). TED (конференция). 2009-02. 2016-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-08.
- "Британские учёные провели долгий «зефирный эксперимент»" (rus). Росбалт. 2011-08-31. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-28.