Zakarpatye [a] (ukr. Закарпаття)[b] — Mərkəzi Avropada yerləşən tarixi-coğrafi bölgə. [1]Ən qədim dövrlərdən bəri bu ərazi slavyan xalqlarının, o cümlədən şərqi slavyan etnik qrupuna daxil olan rusinlərin sıx şəkildə məskunlaşdığı torpaq olmuşdur.[2][3] Zakarpatye ərazisi Zakarpatya düzənliyi, Karpat dağlarının ətəkləri və cənub yamaclarını əhatə edir. Tarixi Karpat Rusiyası (bəzən "Karpat Ukraynası" da adlandırılır) Macarıstan krallığının Spiş, Şariş, Zemplin, Uq, Bereq, Uqoça və Maramaroş komitatlarının ərazilərini əhatə edirdi. [4][5][6]Bu bölgəyə müasir Zakarpatye (Ukrayna), Preşov Rusiyası (indiki Slovakiya ərazisində yerləşir) və Maramureş vilayəti (hazırda Rumıniya ərazisində yerləşir) daxildir.[7]
| Zakarpatye | |
|---|---|
 | |
| Xəritədə yeri | |
 |
|
  Zakarpatye |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
![Bayraq[d]](/?q=Fayl:Flag_of_Rusyns.svg)
![Gerb[d]](/?q=Fayl:Karpatska_Ukraina-2_COA.svg)
Zakarpatye, Ukraynanın yeganə vilayətidir ki, dörd xarici dövlətlə sərhəddə yerləşir: Slovakiya, Macarıstan, Rumıniya və Polşa. Bölgədə yerləşən Ujqorod şəhəri həmçinin Ukraynanın ən qərb şəhərlərindən biridir. Bu bölgə Avropa tarixində müxtəlif dövlətlərin və imperiyaların tərkibində olmuşdur: Macarıstan krallığı, Habsburq monarxiyası, Çexoslovakiya, Macarıstan və SSRİ.[8][9][10]
Zakarpatye bölgəsi qədim dövrlərdən müxtəlif etnosların, xüsusilə slavyan tayfalarının yaşadığı məkan olmuşdur. IX əsrdə bu ərazi Böyük Moraviya dövlətinin, sonradan isə Macarıstan krallığının tərkibinə daxil olmuşdur.[11] Orta əsrlərdə bölgə Macarıstan krallığının tərkibində olmuş, daha sonra isə Habsburq monarxiyasının idarəsinə keçmişdir. Bu dövrdə bölgədə müxtəlif etnosların — rusinlərin, macarların, almanların və yəhudilərin birgə yaşadığı çoxmillətli bir cəmiyyət formalaşmışdır. 1918-ci ildə Avstriya-Macarıstan imperiyasının süqutundan sonra Zakarpatye bölgəsi yeni yaranmış Çexoslovakiya Respublikasının tərkibinə daxil edildi. [12]Bu dövrdə bölgədə muxtariyyət uğrunda hərəkatlar baş verdi. 1938-ci ildə Birinci Vyana arbitrajı nəticəsində bölgənin bir hissəsi Macarıstana verildi. 1939-cu ildə Macarıstan ərazinin qalan hissəsini də işğal etdi. İkinci Dünya müharibəsi dövründə bölgənin yəhudi əhalisi nasist rejimi tərəfindən kütləvi şəkildə deportasiya edildi və çoxu Auşvitz kimi ölüm düşərgələrində qətlə yetirildi. [13][14]Müharibədən sonra Zakarpatye bölgəsi Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) tərkibinə daxil edildi və Ukrayna SSR-nin vilayəti statusu almışdır.[15] 1991-ci ildən sonra isə müstəqil Ukrayna dövlətinin bir hissəsi olmuşdur.[16]
| Census | Rusinlər, Ukraynlar və Rusinlər |
"Çexoslovaklar" (Çexlər və Slovaklar) |
Almanlar | Macarlar | Yəhudilər | Rumınlar | Digərləri | Ümumi əhali |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1880 | 244,742 (59.8%) | 8,611 (2.1%) | 31,745 (7.8%) | 105,343 (25.8%) | (siyahıyaalınma seçimi deyil) | 16,713 (4.1%) | 1,817 (0.4%) | 408,971 (100%) |
| 1921[17] | 372,884 (63.0%) | 19,737 (3.3%) | 10,460 (1.8%) | 102,144 (17.3%) | 80,059 (13.5%) | ("digərləri" ilə) | 6,760 (1.1%) | 592,044 (100%) |
| 1930[18] | 450,925 (62.2%) | 34,511 (4.8%) | 13,804 (1.9%) | 115,805 (16.0%) | 95,008 (13.1%) | 12,777 (1.8%) | 2,527 (0.4%) | 725,357 (100%) |
| 1959[19] | 686,464 (74.6%) | Slovaklar 12,289 (1.3%) Çexlər 964 (0.1%) |
3,504 (0.4%) | 146,247 (15.9%) | 12,169 (1.3%) | 18,346 (2%) | Ruslar 29,599 (3.2%) |
920,173 (100%) |
| 1970[20] | 808,131 (76.5%) | Slovaklar 9,573 (0.9%) Çexlər 721 (0.1%) |
4,230 (0.4%) | 151,949 (14.4%) | 10,856 (1%) | 23,454 (2.2%) | Ruslar 35,189 (3.3%) |
1,056,799 (100%) |
| 1979[21] | 898,606 (77.8%) | Slovaklar 8,245 (0.7%) Çexlər 669 (0.1%) |
3,746 (0.3%) | 158,446 (13.7%) | 3,848 (0.3%) | 27,155 (2.3%) | Ruslar 41,713 (3.6%) |
1,155,759 (100%) |
| 1989[22] | 976,749 (78.4%) | Slovaklar 7,329 (0.6%) |
3,478 (0.3%) | 155,711 (12.5%) | 2,639 (0.2%) | 29,485 (2.4%) | Ruslar 49,456 (4.0%) Qaraçılar (1.0%) |
1,245,618 (100%) |
| 2001[23] | Ukraynlar 1,010,100 (80.5%) Rusinlər 10,100 (0.8%) |
Slovaklar 5,600 (0.5%) |
3,500 (0.3%) | 151,500 (12.1%) | məlumat yoxdur | 32,100 (2.6%) | Ruslar 31,000 (2.5%) Rumınlar 14,000 (1.1%) Digərləri (0.4%) |
(100%) |
- ↑ Həmçinin Transcarpathian Ruthenia, Transcarpathian Ukraine, Carpathian Ruthenia, Rusinsko, Subcarpathian Rus', Subcarpathia
- ↑ Əlavə olaraq: rusin. Пудкарпатьска Русь; slovak. Podkarpatská Rus; mac. Kárpátalja; rum. Transcarpatia; pol. Zakarpacie; rus. Закарпатье; çex. Podkarpatská Rus; alm. Karpatenukraine
- ↑ "Subcarpathian Rus'/Podkarpats'ka Rus'". 2008-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-10.
- ↑ Shandor, 1997. səh. 257–258
- ↑ Markus, Vasyl. "Carpatho-Ukraine under Hungarian Occupation". The Ukrainian Quarterly. 10 (3). 1954: 252ff.
- ↑ Uzhgorod and Mukachevo: a guide, Dmitriĭ Ivanovich Pop, Ivan Ivanovich Pop, Raduga Publishers, 1987, p. 14.,
- ↑ Magocsi, Paul R. Our people: Carpatho-Rusyns and their descendants in North America. Bolchazy-Carducci Publishers. 2005. ISBN 978-0865166110 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Forward, Jean S. Endangered Peoples of Europe: Struggles to Survive and Thrive. Greenwood Publishing Group. 2018. ISBN 978-0313310065 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Transcarpathian Ukraine // The Great Soviet Encyclopedia (third (1970–1979)) – The Free Dictionary vasitəsilə.
- ↑ Magocsi, Paul Robert. "The Carpatho-Rusyns". Carpatho-Rusyn American. Carpatho-Rusyn Research Center. XVIII (4). 1995.
- ↑ Magocsi, Paul Robert. The Roots of Ukrainian Nationalism: Galicia as Ukraine's Piedmont. University of Toronto Press. 2002. 2–4. ISBN 978-0802047380.
- ↑ Sedov, Valentin Vasilyevich. Славяне в раннем Средневековье [Sloveni u ranom srednjem veku (Slavs in Early Middle Ages)]. Novi Sad: Akademska knjiga. 2013 [1995]. 168, 444, 451. ISBN 978-8662630261.
- ↑ Stanove culture. Encyclopedia of Ukraine. 5. University of Toronto Press. 2001 [1993]. ISBN 978-0802030108.
- ↑ Віднянський С.В. ЗАКАРПАТСЬКА УКРАЇНА, ЗАКАРПАТТЯ. Encyclopedia of Ukrainian History (ukrayna). 3. Naukova Dumka, NASU Institute of History of Ukraine. 2005. ISBN 9660006101.
Тут знайдено чимало предметів часів мідного віку, бронзового віку та залізного віку. Помірно континентальний клімат і природні багатства Закарпаття роблять цю місцевість привабливою для проживання. Тут свого часу осіли фракійські племена, які залишили після себе пам'ятки куштановицької культури, та кельти, репрезентовані пам'ятками латенської к-ри (див. Латенські пам'ятки). Вчені вважають, що в Закарпатті в 3–1 ст. до н. е. склалася змішана кельто-фракійська к-ра, на основі якої утворився досить стійкий симбіоз племен, що проіснував бл. 200 років і сприяв поширенню цивілізаційних досягнень із зх. на укр. тер. Пізніше на Закарпатті з'явилися бастарни (їхня етнічна приналежність не з'ясована). В 2 ст. н. е. ч. Закарпаття була приєднана до рим. провінції Дакія. В часи Великого переселення народів через Закарпаття проходили гуни й авари. На Закарпатті побували герм. племена, в т. ч. гепіди. З перших століть н. е. почалося розселення слов'ян. За археол. даними, з 2 ст. н. е. тут міцно осіло хліборобське слов'ян. нас. – білі хорвати (див. Хорвати), матеріальна й духовна к-ра яких була тісно пов'язана з к-рою східнослов'ян. племен, що населяли Прикарпаття, Волинь, Придністров'я і Придніпров'я. В 9–10 ст. Закарпаття входило до складу Болг. д-ви, а з 2-ї пол. 10 ст. перебувало у сфері впливу Київської Русі, про що свідчить, зокрема, міграція сюди нас. із Прикарпаття. В "Повісті временних літ" є згадки про участь білих хорватів у війнах київ. князів проти Візантії та про похід вел. кн. київ. Володимира Святославича на білих хорватів 992. З того часу за Закарпаттям закріплюється назва "Русь". Після смерті вел. кн. київ. Володимира Святославича (1015) Закарпаття почав завойовувати угор. король Стефан I, його син Емеріх мав титул "князь русинів". На поч. 13 ст. всі землі Закарпаття опинилися під владою Угорщини. До поч. 20 ст. Закарпаття, перебуваючи в складі Угорщини, Австрії та Австро-Угорщини, мало назву "Угорська Русь".
- ↑ Volodymyr Mezentsev. Iron Age. Encyclopedia of Ukraine. 2. University of Toronto Press. 2001 [1988]. ISBN 978-0802034441.
In Transcarpathia, descendants of the Thracian Hallstatt culture constituted the Kushtanovytsia culture in the 6th to 3rd centuries BC. In the course of the 2nd and 1st centuries BC the indigenous Thracian and proto-Slavic population of Transcarpathia, western Podilia, Bukovyna, Galicia, and Volhynia intermingled with the Celtic tribes of the La Tàene culture that spread there from central Europe.
- ↑ Volodymyr Kubijovyč; Vasyl Markus; Ivan L. Rudnytsky; Ihor Stebelsky. Transcarpathia. Internet Encyclopedia of Ukraine. 5. University of Toronto Press. 2005 [1993]. ISBN 978-0802030108.
In the Bronze Age (ca 1800 BC) Transcarpathia maintained continuity in its painted pottery style of the Stanove culture but gained metalworking skills (swords, knives, sickles, axes) as a result of the arrival of Thracian tribes from Transylvania. Subsequently Transcarpathia came under the control of the Celts, who arrived from the west and brought with them iron-smelting (ca 400–200 BC); the first local coins were minted in the 3rd century BC. Of the eastern nomadic peoples the earliest to influence Transcarpathia were the Iranian-speaking Scythians (expressed locally from the 6th century BC in the Kushtanovytsia culture) and then the Iazyges, a Sarmatian tribe confronting the Romans in Dacia (50 AD); their influence was followed by the invasions of the Turkic-speaking Huns (380 AD), the Avars (558 AD), and, finally, the Ugro-Finnic Magyars (896 AD). In the 2nd century AD neighboring Dacia (Transylvania) became a Roman province, and Roman merchants visited Transcarpathia. In the early Middle Ages Transcarpathia was traversed by Germanic tribes. Remnants of the Ostrogoths (the Gepidae) remained in neighboring Transylvania until the 10th century. The Slavic colonization of Transcarpathia began in the 2nd century, with migration from the north across the mountain passes. By the 8th and 9th centuries the lowlands of Transcarpathia were fairly densely peopled by White Croatians (at the time inhabiting both the north and the south side of the Carpathians). The Slavs in the upper Tysa River and in Transylvania were subject to the Avars (6th–8th centuries) and later to the Bulgarian kingdom (9th–10th centuries). With the collapse of Bulgaria in the second half of the 10th century, Transcarpathia came under the sphere of influence of the Kievan Rus'. The Kievan chroniclers noted the participation of the White Croatians in the campaigns on Byzantium. Following the incorporation of the White Croatians by Prince Volodymyr the Great into his realm, the name Rus’ or Ruthenia became entrenched in Transcarpathia.
- ↑ Dimnik, Martin. The Dynasty of Chernigov 1146–1246. Cambridge University Press. 2003. doi:10.1017/CBO9780511496479. ISBN 9780521824422. İstifadə tarixi: 26 November 2022.
- ↑ Magocsi, Paul. Historical Atlas of East Central Europe. University of Washington Press. 1993. səh. 14. ISBN 978-0295972480.
- ↑ Slovenský náučný slovník, I. zväzok, Bratislava-Český Těšín, 1932
- ↑ Nikolaus G. Kozauer, Die Karpaten-Ukraine zwischen den beiden Weltkriegen, Esslingen am Neckar 1979, p. 136
- ↑ "Всесоюзная перепись населения 1959 года. Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности". www.demoscope.ru. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. İstifadə tarixi: 11 February 2020.
- ↑ "Всесоюзная перепись населения 1970 года. Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности". www.demoscope.ru. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. İstifadə tarixi: 11 February 2020.
- ↑ "Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности". www.demoscope.ru. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. İstifadə tarixi: 11 February 2020.
- ↑ "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности". www.demoscope.ru. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. İstifadə tarixi: 11 February 2020.
- ↑ Про кількість та склад населення Закарпатської області за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 року [About the number and composition of the Transcarpathian oblast according to the results of the National Census of 2001] (ukrayna). 30 April 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Baerlein, Henri (1938). In Czechoslovakia's Hinterland, Hutchinson. ASIN B00085K1BA
- Boysak, Basil (1963). The Fate of the Holy Union in Carpatho-Ukraine, Toronto-New York.
- (rus.) Fentsik, Stefan A. (1935). Greetings from the Old Country to all of the American Russian people! (Pozdravlenije iz staroho Kraja vsemu Amerikanskomu Karpatorusskomu Narodu!). ASIN B0008C9LY6
- Nemec, Frantisek, and Vladimir Moudry (2nd ed., 1980). The Soviet Seizure of Subcarpathian Ruthenia, Hyperion Press. ISBN 0830500855
- (alm.) Ganzer, Christian (2001). Die Karpato-Ukraine 1938/39: Spielball im internationalen Interessenkonflikt am Vorabend des Zweiten Weltkrieges. Hamburg (Die Ostreihe – Neue Folge, Heft 12).
- (alm.) Kotowski, Albert S. (2001). "Ukrainisches Piemont"? Die Karpartenukraine am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, in Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 49, Heft 1. S. 67–95.
- Krofta, Kamil (1934). Carpathian Ruthenia and the Czechoslovak Republic. ASIN B0007JY0OG
- Magocsi, Paul R. "An Historiographical Guide to Subcarpathian Rus'" (PDF). Austrian History Yearbook. 9. 1973: 201–265. doi:10.1017/S006723780001910X. 2019-12-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-19.
- Magocsi, Paul R. "The Ruthenian Decision to Unite with Czechoslovakia" (PDF). Slavic Review. 34 (2). 1975: 360–381. doi:10.2307/2495193. JSTOR 2495193. 2019-04-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-19.
- Magocsi, Paul R. The Shaping of a National Identity: Subcarpathian Rus', 1848–1948. Cambridge: Harvard University Press. 1978. ISBN 978-0674805798.
- Magocsi, Paul R. Galicia: A Historical Survey and Bibliographic Guide. Toronto: University of Toronto Press. 1983. ISBN 978-0802024824.
- Magocsi, Paul R. Carpatho-Rusyn Studies: An Annotated Bibliography. 1. New York: Garland. 1988. ISBN 978-0824012144.
- Magocsi, Paul R. The Rusyn-Ukrainians Of Czechoslovakia Arxivləşdirilib 2006-10-19 at the Wayback Machine
- Magocsi, Paul R. – Pop, Ivan. Encyclopedia of Rusyn history and culture, Univ. of Toronto Press, 2005. ISBN 0802035663
- (çeş.) Pop, Ivan. Dějiny Podkarpatské Rusi v datech. Libri, Praha 2005. ISBN 8072772376
- (ukr.) Rosokha, Stepan (1949). Parliament of Carpatho-Ukraine (Coйм Карпатськoї України), Ukrainian National Publishing Co., Ltd. for Culture and Knowledge (Культура й ocвiтa).
- Shandor, Vincent. Carpatho-Ukraine in the Twentieth Century: A Political and Legal History. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press for the Harvard Ukrainian Research Institute. 1997. ISBN 0916458865.
- Stercho, Peter (1959). Carpatho-Ukraine in International Affairs: 1938–1939, Notre Dame.
- Subtelny, Orest (3rd ed., 2000). Ukraine: A History, University of Toronto Press ISBN 0802083900
- Wilson, Andrew (2nd ed., 2002). The Ukrainians: Unexpected Nation, Yale University Press. ISBN 0300093098.
- Winch, Michael (1973). Republic for a day: An eye-witness account of the Carpatho-Ukraine incident, University Microfilms. ASIN B0006W7NUW
- Nykolaj Beskyd. "Who Was Aleksander Duchnovyc?" Narodny Novynky. Prešov, Slovakia. No. 17. April 28, 1993. Translated by John E. Timo.
- Paul Robert Magocsi (1995) The Carpatho-Rusyns.
- "Nation Building or Nation Destroying? Lemkos, Poles and Ukrainians in Contemporary Poland." Polish Review. XXXV 3/4. New York 1990.
- John Slivka. The History of the Greek Rite Gatholics in Pannonia, Hungary, Czechoslovakia and Podkarpatska Rus 863–1949. 1974.
- Ivan Panjkevic (1938) Українськi Говори Пiдкарпатської Руси i Сумeжних Областeй: Prague.
- Aleksej L. Petrov (1998) Medieval Carpathian Rus, New York.
- The Carpatho-Rusyn knowledge base
- Paul R. Magocsi, Carpatho-Rusyns, brochure published by The Carpatho-Rusyn Research Center, 1995
- Carpatho-Ukraine (Encyclopedia of Ukraine)
- Diet of Carpatho-Ukraine (Encyclopedia of Ukraine)
- Trans-Carpathia in UkrStor.com (the web library of historical documents & publicism about Malorussia/Ukraine)
- Ethnic structure of the population on the present territory of Transcarpathia (1880–1989)
- (rus.) (ukr.) Mykola Vehesh, The greatness and the tragedy of Carpathian Ukraine, Zerkalo Nedeli, 10(485), 13–19 March 2004 in Russian and in Ukrainian[daimi ölü keçid]
- Zakarpattia.ru (ukr.)
- (mac.) Kárpátinfo
- Carpathian Ruthenia – photographs and information
- "Ruthenia – Spearhead Toward the West", by Senator Charles J. Hokky, Former Member of the Czechoslovakian Parliament