Yoqa nidra

VI əsrdə yazılmış Devimahatmya mətnində Yoqanidra adlı bir tanrıçadan bəhs olunur.Tanrı Brahma,Vişnun Asuralar - yəni,Madhu və Kaitabha adlı yarıtanrılarla döyüşə bilməsi üçün Yoqanidradan onu oyatmağı xahiş edir.^[1]Bu erkən istinadlar konkret bir yoqa texnikası və ya praktikası təqdim etmir.Daha çox Vişnunun Yuga dövrləri - yəni, kainatın tsiklləri arasında yaşadığı transsendental yuxu və tanrıçanın məhz yuxunun özü kimi təcəssümündən bəhs edir.

Orta əsr mətnlərində "yoga nidra" termini müxtəlif mənalarda işlədilmişdir.Şaiva və Buddist tantra ənənələrində bu ifadə tez-tez meditasiya vəziyyəti ilə əlaqələndirilmişdir.Eyni zamanda,bəzi Hatha yoqa mətnlərində yoganidra termini Samadhi, yəni dərin meditativ vəziyyətin sinonimi kimi istifadə olunmuşdur.Bununla belə,bu mənbələrdə müasir dövrdə anlaşılan yönləndirilmiş meditasiya texnikasına dair hər hansı təsvir yoxdur.

14-cü əsrə aid Yogataravali mətnində yoganidra daha ətraflı şəkildə izah olunur.Burada qeyd olunur ki,karmik şəbəkəsini tamamilə kökündən kəsmiş irəliləmiş bir yoqi üçün yoganidra "çoxluqlar dünyasına dair bütün düşüncəni aradan qaldırır".^[2]Bu halda yoqi,oyaq,yuxu və dərin yuxudan kənarda olan dördüncü hala - yəni,turiya və ya samadhiyə daxil olur.Bu hal "xüsusi, düşüncəsiz,ancaq şüurdan ibarət olan bir yuxu"kimi təsvir edilir.

17-ci əsrə aid Hatha Ratnavalt mətnində isə ilk dəfə "Yoganidrasana " adlı asana təsvir olunur.Bu pozada ayaqlar başın arxasına dolanır.Mətnə görə,yoqi bu vəziyyətdə yatmalı və bu hal bəxtiyarlıq gətirən vəziyyət kimi qəbul olunmalıdır.

Bu mətnlərdə yoganidra bir texnika kimi deyil, irəliləmiş mənəvi hak kimi anlaşılır.

Yoqa araşdırmaçısı Mark Singleton qeyd edir ki,rahatlama müasir Qərb yoqasının əsas xüsusiyyətlərindən biri olsa da,bu cür rahatlama texnikalarının qədim yoqa ənənəsində heç bir qarşılığı yoxdur.Onun fikrincə,bu texnikalar əsasən XIX və XX edə Qərb mənşəli proprioseptiv rahatlama anlayışından qaynaqlanır.

Bu perspektiv yanaşmanı "relaksasiyaçı" kimi tanınan yazıçılar,o cümlədən Annie Payson Call,1891-ci ildə nəşr etdiyi "Power through Repose"(Dincliklə Güc) adlı kitabında təsvir etmişdir.^[3]Eyni zamanda Çikaqolu psixiatr Edmund Jacobson, proqressiv əzələ rahatlaması və biofeddback texnikasının banisi kimi,bu yanaşmanı 1934-cü ildə çap olunan "You Must Relax!"(Mütləq Rahatlanmalısınız!) kitabında sistemləşdirmişdir.

Yerə uzandıqdan sonra bədəninizin çəkisini yerə maksimum dərəcədə buraxın.Gündəlik təcrübə nəticəsində bədən gərginliyini daha həssas hiss etməyə başlayacaq və onu buraxmaq bacarığınız inkişaf edəcək.Əgər bu zaman rahatlığınızı yoxlaya biləcək bir şəxs varsa,proses daha effektiv ola bilər.Bu şəxs qolunuzu müxtəlif oynaqlardan bükərək qaldırmalı və sonra yavaşca yerə qoymalıdır.^[4]Məqsəd,qolunuzu tam şəkildə onun idarəsinə buraxmaqdır ki,o,sizdən ayrılmış,bilək,dirsək və çiyin nöqtələrindən bir-birinə bağlanmış qum torbaları kimi hiss edilsin.Bu halda qol gərginliksiz və eyni zamanda canlı qalacaq.

--- Annie Payson Call - Power through Repose,Fəsil 12:"Dincəlmə Təlimi"

1973-cü ildə fransız yoqa tərəfdarı Dennis Boyes,Le Yoga du sommeil eveille;methode de relaxation,yoga nidra ("Ayıq Yuxu Yoqası:Rahatlama Metodu,^[5]Yoqa nidra") adlı kitabını nəşr etdi."Yoqa nidra" ifadəsinin müasir mənada ilk istifadəsi məhz bu əsərdə müşahidə olunur.Kitabda Boyes,bədənin hər hissəsinə diqqətin yönəldilməsi də daxil olmaqla,müxtəlif rahatlama texnikalarından istifadə edir.

Bu yanaşma zehni sakitləşdirmək və bədəni dərin şəkildə rahatlatmaq məqsədi daşıyır.Boyesun metodu,Yoqa nidranı aktiv oyaqlıq ilə dərin rahatlama halının birləşməsi kimi təqdim edir - yəni,bədən yatır,ancaq şüur tam ayıq qalır.

Üzünüzün alın nahiyəsinə diqqətinizi yönəldin.Alnınızı yaxşıca hiss edin.Bir qədər aşağı enərək sağ gözə keçin.Diqqətinizi gözün içinə yönəldin.Göz almasının kürəvi formasını hiss edin.Bunu incəliklə,sakitliklə hiss etməyə çalışın.Birbaşa hiss edin,düşüncə və ya zehni təsvir istifadə etmədən.^[6]

Bu parça Dennis Boyesun Yoqa nidra texnikasındandır.Onun əsas prinsiplərindən birini,bədənin hissə-hissə şüurlu müşahidəsi ilə dərin rahatlamaya keçidi nümayiş etdirir.

Revue 3e Millenairedə deyilir ki,Boyesun məqsədi təkcə fiziki rahatlama deyil,zehni "obyektsiz hala",yəni boşluğa aparmaqdır.Burada fərq edilməyən bir keçid baş verir.Zehin tədricən meditasiyaya yönəlir və xarici aləmin cazibəsi zəiflədikcə,insan daxili sükunətdə möhkəmlənir.

Müasir dövrdə Satyananda Saraswati,Rişikeşdə müəllimi Sivananda Saraswati ilə birlikdə yaşadığı zaman Yoqa nidra halını təcrübə etdiyini bildirmişdi.O,1976-cı ildə yönləndirilmiş meditasiya vasitəsilə relaksasiya sistemini tərtib etmiş və bu texnikanı XX əsrin ortalarında geniş şəkildə yaymışdır.^[7]Satyananda Yoqa nidranı,oyaqlıq və yuxu arasında yerləşən bir şüur vəziyyəti kimi izah edərək,bunun zehinin dərin qatlarına daxil olmağa imkan verdiyini ifadə etmişdir.O,bu halı,qədim tantrik ənənədə rast gəlinən Nyasa praktikası ilə əlaqələndirmişdir.Nyasa texnikasında Sanskrit mantraları bədənin müxtəlif hissələrinə zehni şəkildə yerləşdirilir və hər bir hissə üzərində meditasiya aparılır.

Satyanandanın təlim etdiyi forma səkkiz mərhələdən ibarətdir:

1. Daxilə yönəlmə

2. Qərar

3. Şüurun bədəndə dövr etdirilməsi

4. Nəfəsin müşahidəsi

5. Ziddiyyətlərin müşahidəsi

6. Yaradıcı vizualizasiya

7. Qərarın təkrarı

8. Xaricə yönəlmə

Satyananda bu texnikanı,eyni zamanda,dörd yaşından etibarən öz varisi olacaq Niranjananda Saraswati üzərində tətbiq etmişdir.Onun iddiasına görə,bu metod vasitəsilə bir neçə dil öyrənmək mümkün olmuşdur.

Swami Rama geniş mənada Yoqa nidra adlandırılan bir praktikanı tədris etmişdir.Bu təcrübəyə daxil olan məşqlərdən biri Shavayatra - "bədən daxilində mənəvi səyahət" adlanır.Bu texnika Şavasana (meyit pozası) vəziyyətində tətbiq olunur və diqqətin bədən boyunca yerləşən "61 müqəddəs nöqtəyə" yönəldilməsini nəzərdə tutur.İkinci məşq isə Shithali Karana adlanır və "çox dərin relaksasiya vəziyyəti" yaratdığı bildirilir.Bu texnika daha dar mənada başa düşülən yoqa nidraya hazırlıq mərhələsi kimi təsvir olunur.^[8]O da Şavasana vəziyyətində yerinə yetirilir:nəfəsin başın təpəsindən bədənin müxtəlif nöqtələrinə doğru axması xəyal edilir və hər nöqtə üzrə bu proses 5-10 dəfə təkrarlanır.Yoqa nidranın əsas hissəsi isə əvvəlcə sol tərəfə yönəldilmiş nəfəs təcrübəsindən,daha sonra sağ tərəf və nəhayət Şavasanada nəfəsin müşahidəsindən ibarətdir.Bu mərhələdə diqqət qaşlararası,boğaz və ürək mərkəzlərinə - yəni,müvafiq çakralara yönəldilir.

Qərbdə yoqanın terapiya vasitəsi kimi tətbiqinin öncüllərindən biri olan Riçard Miller (psixoloq),"İntegrative Restoration"(iRest) adlı metodologiya əsasında Yoqa nidranı ağrı içində olan əsgərlərin reabilitasiyasında inkişaf etdirmişdir.^[9]Miller bu yanaşmanın effektivliyini öyrənmək məqsədilə Walter Reed Hərbi-Tibb Mərkəzi və ABŞ Müdafiə Nazirliyi ilə əməkdaşlıq etmişdir."Yoga Journal" jurnalına görə,"Miller yoqa nidra təcrübəsini qeyri-ənənəvi mühitlərə gətirməklə tanınır".^[10]Bu mühitlərə hərbi bazalar,veteran klinikaları,evsizlərə sığınacaq mərkəzləri,Montessori məktəbləri,Head Start proqramları,xəstəxanalar,hospitallar,kimyəvi asılılıq mərkəzləri və həbsxanalar daxildir.iRest protokolu İraq və Əfqanıstandan qayıdan və post-travmatik stress pozuntusundan əziyyət çəkən hərbçilərlə tətbiq edilmişdir.ABŞ Ordusunun Baş Cərrahı 2010-cu ildə Yoqa nidranı xroniki ağrılar üçün tamamlayıcı alternativ tibb vasitəsi kimi rəsmən tövsiyə etmişdir.

2021-ci ildə yoqa müəllimləri Uma Dinsmor-Tuli və Nirlipta Tuli birlikdə "Yoqa Nidra Şakti üçün Müstəqillik Bəyənnaməsi" adlı sənəd dərc etdilər.Onlar bu bəyannamədə Yoqa nidranın ticariləşdirildiyini və mənfəət məqsədilə kommersiya təşkilatları tərəfindən təbliğ edildiyini bəyan etdilər.Həmin təşkilatlarda sui-istifadə hallarının baş verdiyi və yoqa nidranın mənşəyinə dair versiyaların qurucu şəxslərin imtiyazını önə çəkərək daha qədim kökləri ya nəzərə almadığı,ya da görməməzlikdən gəldiyi ifadə olundu.^[11]Müəlliflər Satyananda,Swami Rama,Amrit Desai və Riçard Miller tərəfindən həyata keçirilmiş sui-istifadə hallarına görə dərin təəccüb hissi keçirdiklərini bildirdilər.Onlar praktikant və müəllimləri təşkilati çərçivələrdən kənarda yoqa nidranın tarixi ilə tanış olmağa və bu təcrübənin "ticarət nişanı ilə qorunan" formalarından uzaq durmağa çağırdılar.

Mindful Yoqa müəllimi Anne Cushman bildirir ki,"Mindful Yoqa dərslərimdə tətbiq etdiyim bu bədən hiss etmə səyahəti qədim Yoqa nidra praktikasının bir variasiyasıdır və Buddizmin Vipassana ənənəsində geniş istifadə olunan skan texnikasına bənzəyir".

Mədəniyyət tarixçisi Alistair Shearer isə qeyd edir ki,"yoqa nidra" termini müxtəlif proqressiv relaksasiya və ya rəhbərli meditasiya sistemlərini özündə birləşdirən ümumi bir anlayışdır.^[12]O,Satyanandanın öz metodunu qədim köklərə söykənən bir sistem kimi təqdim etdiyini,lakin bu iddiaların qədim mətnlərlə əlaqəsinin "ən yaxşı halda qeyri-müəyyən göründüyünü" vurğulayır.Shearer əlavə edir ki,bəzi müəllimlər yoqa nidranı "şüurlu yuxu halı" kimi izah edirlər - bu halda daxili ayıqlıq qorunur və bu izah Satyanandın bədənin müxtəlif hissələrinə diqqəti yönəltməklə həyata keçirdiyi relaksasiya texnikasına əsaslanmır.Shearer bu "daxili ayıqlığı" Sankhya fəlsəfəsindəki buddhi (intellekt,sözün əsl mənasında "oyanıqlıq") anlayışı ilə əlaqələndirir.O,buddhi anlayışını Patanjalinin "Yoqa Sutraları" dövründə Avqustinos və Apostol Ataları tərəfindən müzakirə olunan "intellekt" anlayışı ilə müqayisə edir.^[13]

Yoqa nidra təcrübəsinin fizioloji və psixoloji təsirlərinə dair elmi sübutlar hələlik sistemli deyil və əhatəli klinik araşdırmaların azlığı elə seçilir.^[14]Parker (2019) tərəfindən aparılmış tək hadisəyə əsaslanan müşahidədə,tanınmış yoqi Swami Rama yoqa nidra vasitəsilə şüurlu şəkildə delta dalğalarının müşahidə olunduğu qeyri-REM yuxu mərhələsinə keçid nümayiş etdirmiş,onun müridi isə həm danışıq,həm də vizual kontaktla paralel şəkildə delta və theta dalğaları sərgiləmişdir.

Datta və onun həmkarları tərəfindən 2017-ci ildə təqdim edilən terapevtik model xüsusilə yuxusuzluqdan əziyyət çəkənlər üçün perspektivli nəticələr göstərmişdir.^[15]2022-ci ildə eyni tədqiqat qrupu kişi idmançılar arasında yoqa nidranın yuxu keyfiyyətinə olan təsirini araşdıraraq müəyyən etmişdir ki,bu metod subyektiv olaraq yuxuya getmə müddətini azaldır və yuxu səmərəliliyini artırır.

Digər kiçik miqyaslı və bəzən qeyri-rəsmi araşdırmalarda yoqa nidranın dopamin ifrazını artırdığı,ürək ritmini stabilləşdirdiyi,təzyiqi saldığı,narahatlığı azaltdığı və insanın özünə olan münasibətini yaxşılaşdırdığı qeyd olunur.^[16]