Uzundərə (Ağdam)

Azərbaycan Respublikasında, Özbəyistanda, Türkiyədə, habelə İranın şimalında yerləşən Güney Azərbaycanda bir sıra "Uzundərə" adlı toponimlər var. Amma, məhz Ağdam rayonu ərazisində yerləşən uzundərə toponimi üçün eyni adlı rəqs mövcuddur.

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Ağdamın 2-ci Şəhidlər Xiyabanı Uzundərədə yerləşirdi.

Azərbaycan Dəmiryollarının Köçərli - Ağdam dəmiryol hissəsi Uzundərənin üzərindən körpü ilə keçir.

SSRİ dövründə burada SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin artilleriya döyüş sursatlarının anbarı və SSRİ Ordusunun 44060 nömrəli hərbi hissənin hərbi bazası yerləşirdi.

Uzundərə hərbi bazasının anbarında 728 vaqon artilleriya sursatı, 245 vaqon reaktiv mərmi, atıcı silah üçün 131 vaqon güllə saxlanılırdı. Bu sursatlara güllələr, qumbaralar, 76 mm-dan 152 mm-a kimi artilleriya mərmiləri, tank mərmiləri, Qrad və Smerç RYAS üçün raketlər, beş BMP-1, beş ədəd 110 mm doludağıdan mərmilər daxil idi.^[1]

13.01.1990-cı il tarixində bazaya hücum təşkil edildi. Sovet əsgərləri ilə baş verən silahlı qarşıdurmada hücum edən 6 nəfər həyatını itirdi.

15.01.1990-cı il tarixində baş verən növbəti hücumda bir sovet əsgəri yaralandı.

1990-cı ilin yanvarın 18-dən 19-na keçən gecə bazaya yeni bir hücum edildi. Sovet əsgərləri hücum edənlərin avtomobilinə atəş açaraq onu partlatdılar, qarşıdurmada həmçinin bir Sovet əsgəri də yaralandı.

1990-cı ilin may ayının sonunda həyata keçirilən növbəti hücumda etnik azərbaycanlı olan bir Sovet əsgəri öldürülmüş və daha biri yaralanmışdı. Bu hücumun ermənilər və ya azərbaycanlıların təşkil etdiyi məlum deyil.

1991-ci ilin fevral ayında baş tutan daha bir hücumda bir Sovet əsgəri öldürüldü. Bu hücumun da azərbaycanlılar yaxud ermənilər tərəfindən təşkil edildiyi məlum deyil.

Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsində (УВД) keçirilən əməliyyat müşavirələrinin prootokolundan görünür ki, polis qurumları bu hücumları mərkəzi sovet dövlət və partiya qurumlarının təxribatı kimi qiymətləndirir.

1991-ci ilin iyulun 10-dan 11-nə keçən gecə baş vermiş növbəti hücumda Sovet əsgərləri tərəfindən 5 nəfər hücumçu öldürülmüşdü.

1991-ci ilin sonunda Sovet ordusu Uzundərə bazasını tərk etməyə başladı.^[2] 44060 nömrəli hərbi hissə Rusiyada Yekaterinburq yaxınlığında yenidən formalaşdırıldı.^[3] Ağdam polis idarəsindən verilən təqrirlər məlumatlarina və əməliyyat müsabiqələrində qeyd edilənlərə görə, Rusiya tabeli hərbçilərin Uzundərədən çıxarılmasının təşkili üçün onların komandirlərinə Azərbaycan tərəfində müəyyən miqdarda vəsait ödənilib.

SSRİ dağıldıqdan sonra Uzundərədəki bazada keçmiş ordunun təxminən 40 əsgəri xidmət etməyə davam edirdi. Bazada 200 min ton silah və sursat qalmışdı.

23-26 fevral 1992-ci ildə Ağdam milis (polis) idarəsinin şəxsi heyəti, ona tabe polis batalyonu (taboru), yerli könüllü silahlı dəstələrin iştirakı ilə Şellidən Xocalı şəhəri istiqamətində hücuma hazırlaşırdı. Lakin İdarə rəisi polis polkovniki İslah Paşayevin xüsusi rabitə vasitəsi ilə verdiyi əmrə uyğun olaraq onlar Uzundərə istiqamətində hücuma keçib bu bazanı ələ keçirdi. Bazadakı tikinti batalyonunda xidmət edən azərbaycanlılar da polis əməliyyatına dəstək verdilər. Hücum zamanı iki rus əsgəri yaralandı, əsir düşən rus əsgərləri Bakıdakı Rusiya ordusunun qərargahına yola salındı. Onların sonrakı taleyi barədə məlumat yoxdur.^[4][5]

Bazaya edilən hücumda iştirak edən Ağdamın keçmiş könüllü dəstə komandirlərindən biri Qara Nadir ləqəbli Nadir Cəfərovun (əvvəl Ağdam şəhərində növbətçi mağazanın müdiri olub) iddiasına görə, hücumdan əvvəl verilən məlumata görə həmin vaxt baza erməni separatçılarının nəzarətində olub. ^[6] Lakin bu məlumat Polis İdarəsi tərəfindən verilən təqrirlərlə (raportlarla) sonradan təkzib edilib.

Hərbi bazanı Ağdam polisi ələ keçirdikdən sonra ilk günlərdə polislər silahları planlı şəkildə çıxarsa da, Gəncə istiqamətindən Rusiya tabeli tankların Uzundərə istiqamətinə gəldiyi barədə xəbər daxil olub. Bu zaman Polis İdarəsi bazardakı qumbaraaticilarla silahlanaraq Baş Qərvənd yaxınlığında möhkəmlənmək və tankların Uzundərəyə yaxınlaşmasının qarşısını almaq qərarına gəlib (bundan xəbər tutuan tank ekipajı Xankəndinə getmək üçün Tərtər rayonuna istiqamət alaraq, oradan Ağdərə yolu ilə gedib), silah sursatın daşınması üçün isə yerli dəstələrə və sadə vətəndaşlara müraciət edib. Bundan sonra silahların daşınması nəzarətdən çıxıb.

Nəticədə, silah sursatın bir qismi qara bazarda satılıb, reaktiv raket sursatlarının saxlandığı yeşiklər isə döşəmə üçün tikinti materialı kimi istifadə edilib, bir miqdar döyüş və hərbi sursat nəzarətsiz şəkildə paylanıb, bir hissəsi isə ehtiyatsızlıq ucbatından sıradan çıxarılıb.^[7]

Sonradan həmin ildə (1992) baza yeni yaradılmağa başlanılan Azərbaycan ordusunun nəzarətinə verilib.

Bəzi iddialara görə Rusiyanın Ermənistana müharibə dövründə çox böyük miqdarda silah yardımı etməsinin səbəbini Azərbaycan ordusunun Uzundərədəki silah anbarını ələ keçirməsi ilə əlaqələndirirlər. İddialara görə bu yolla Rusiya hakimiyyəti Ermənistanın hərbi gücünü Azərbaycanın hərbi gücündən üstün etməyə çalışırdı.^[8]

25.04.1993-cü il tarixində Uzundərə bazası içərisində qalmış az sayda silah-sursatla birlikdə Rusiya hərbi birləşmələrinin köməyi ilə Ermənistan ordusunun əlinə keçdi.^[9]

Birinci Qarabağ Müharibəsi başa çatdıqdan atəşkəs dövründə (1994-2020) Uzundərə hərbi bazasında Ermənistan ordusunun hərbi bazası və hərbi təlim poliqonu yerləşirdi. Bundan başqa, Uzundərə coğrafi obyektinin bütün uzunluğu hərbi istehkam kimi istifadə olunur, hərbi növbəçilik qurulmuşdu.

Uzundərədəki mülki infrastruktur isə tam məhv edilmişdi^[10].

Atəşkəs müddətində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Çəmənli bələdiyyəsinin ərazisindəki ön mövqeləri ilə Uzundərə hərbi bazasının hava yolu ilə ara məsafəsi 3000 metr, Uzundərə coğrafi obyektinin Çəmənli kəndinə yaxın hissəsi (neytral zolaqdakı qolu) ilə isə 50 metr olmuşdu.

Atəşkəs müddətində Uzundərədə Ermənistan SQ tərəfindən keçirilən hərbi təlimlərə dəfələrlə Azərbaycan Respublikası tərəfindən etirazlar edilmiş, diplomatik notalar və bəyanatlar verilib^{[11][12][13][14][15]}.

2014-cü ilin noyabr ayında buradakı təlimlərdə iştirak edən Ermənistan ordusuna məxsus Mi-24 (NATO kodu “Hind”) zərbə helikopteri Azərbaycan SQ tərəfindən tərəfindən məhv edilib.^[16]

20.11.2020-ci il tarixində "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin Bəyanatı"na uyğun olaraq Ağdamın digər əraziləri kimi, Uzundərə coğrafi obyekti də Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nəzarətinə qaytarılmışdır^[17].

Bəzi mənbələrə görə , məşhur "Uzundərə" rəqsi bu toponimlə bağlıdır.

Sovet dönəmində Ağdam şəhər girişini simvolizə edən rəngli daşlarla işlənmiş abidə Uzundərədə quraşdırılmışdı.

İşaldan öncə Ağdam ikinci Şəhidlər Xiyabanı Uzundərədə yerləşirdi^[18]. Uzundərə azad edildikdən sənra həmin şəhidliyin bərpasına başlandı^[19][20].

Ağdamən azad olunması ilə bağlı TV kanallarda nümayiş etdirilən, əslən Ağdamlı olan televiziya aparıcısı Günay Yelmarğızının səsləndirdiyi Ağdam şeirində "Çıx Bərdə yoluna, Uzundərəynən gəlirik" ifadəsi bu coğrafi obyektə aiddir^[21].

Uzundərə azad olunandan sonra, onun üzərindən keçən tarixi dəmiryol körpüsü Köçərli-Ağdam xətti üçün bərpa edilib, eyni zamanda, Ağdam-Bərdə avtomobil yolu həmin coğraafi obyektin üzərindən keçdiyi üçün kürpü salınıb^{[22][23][24][25]}.

Uzundərə yeraltı hərbi bazasının yüzölçümü (sahəsi) Ağdam şəhərinin ümumi sahəsinə bərabərdir. Bu obyektin hərbi məqsədlərlə istifadəsi "Böyük Qayıdış" layihəsi çərçivəsində müzakirə predmetidir.

Uzundərə coğrafi obyektinin digər hissələrində quraşdırılmış hərbi istehkamlar tərdicən sokülməkdədir. Qeyd olunan ərazilərin "Böyük Qayıdış" Dövlət proqramının icrası qaydasında bələdiyyələrə veirlməsi planlaşdırılır^[26].