Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Ukraynada elm

  • Məqalə
  • Müzakirə

Ukraynada elm — Ukrayna ərazisində yerləşən və tədqiqat işlərinin aparıldığı geniş ixtisaslaşmış təşkilatlar şəbəkəsi. Tədqiqatlar həmçinin, ali təhsil müəssisələrində də aparılır.

"Nobel" mükafatı laureatı İlya İlyiç Meçnikov (1845–1916). O, Xarkov Universitetinin məzunu və Odessa Universitetinin zoologiya kafedrasının müdiri olmuşdur.

2011-ci il məlumatlarına görə, Ukrayna MDB ölkələri arasında (Rusiyadan sonra) patent müraciətlərinin sayına görə ikinci yerdə idi, baxmayaraq ki, 1994–2011-ci illərdə bu say 5910-dan 5253-ə azalmışdır.[1] 1990-cı ildən bəri Ukraynada elmi işçilərin sayı dörd dəfədən çox azalmış və bu azalma tendensiyası davam etməkdədir. Elmin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi cüzidir – 2018-ci ildə 6,1 milyard qrivna (təxminən 100 milyon ABŞ dolları). Bununla belə, dövlət vəsaitlərinin yarısından çoxu Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən alınır.

Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası 168 elmi müəssisəsi ilə birlikdə ölkənin əsas elmi mərkəzlərindən biridir. Bundan əlavə, Kiyev, Xarkov, Lvov, Odessa və Çernovtsi Milli Universitetləri, eləcə də "Kiyev Politexnik İnstitutu" böyük elmi mərkəzlər kimi fərqlənir.[2][3]

Ukrayna 2024-cü ildə Qlobal İnnovasiya İndeksində (Qİİ) 60-cı yeri tutmuşdur. Bu, 2023-cü ildəki 57-ci yerdən və 2021-ci ildəki 49-cu yerdən aşağıdır.[4][5][6]

Mündəricat

  • 1 Tarixi
    • 1.1 Antik dövr
    • 1.2 Qədim rus dövlətində
      • 1.2.1 XVI–XVIIəsrlər
    • 1.3 İmperiyaların tərkibində
    • 1.4 SSRİ dövründə
  • 2 Müstəqil Ukraynada
    • 2.1 Rusiya işğalı dövründə
    • 2.2 Təşkili
    • 2.3 Maliyyələşdirilməsi
  • 3 İstinadlar
  • 4 Əlavə ədəbiyyat
  • 5

Tarixi

Antik dövr

Qara və Azov dənizlərinin şimal sahillərində antik yunan şəhər-dövlətlərinin meydana gəldiyi VIII–VII əsrlərdən etibarən müasir Ukrayna ərazisində elmdən əvvəlki biliklərin toplanması haqqında məlumatlar mövcuddur. O dövrün tanınmış yunan şəhər-dövlətlərinə aşağıdakılar daxildir: Olviya (indiki Parutino kəndi, Cənubi Buq çayının ağzında), Xersones (indiki Sevastopolun ətrafı), Pantikapey (indiki Kerçin yeri), Tira (indiki Belqorod-Dnestrovski), Feodosiya, Kerkinida (indiki Yevpatoriyanın yeri) və s.[7] Antik şəhərlər təhsil, tibb və mədəniyyətin əhəmiyyətli inkişafı ilə fərqlənirdi. Sakinlər uşaqların təhsilinə böyük diqqət yetirirdilər: şagirdlər oxumağı, hesablamanı, yazını, ritorikanı və nitq sənətini öyrənirdilər. Tarix və fəlsəfə də inkişaf edirdi. Tibbə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Bunu çoxsaylı arxeoloji tapıntılar (cərrahi bıçaqlar, cımbızlar, iynələr və s.) sübut edir. Olviyada aptek fəaliyyət göstərirdi. Kerkinida sakinləri Krımın palçıqlarının müalicəvi xüsusiyyətlərindən geniş istifadə edirdilər. Tarixçi Böyük Plini Sak gölünün sahillərindən birini belə təsvir edirdi: "… Tavriya yarımadasında müxtəlif xəstəlikləri müalicə edən torpaq var".[8]

Qədim rus dövlətində

 
Agioqraf Nestorun təsviri. Viktor Vasnetsov. 1919-cu il.

Qədim Rus dövlətində təhsil knyazlar Böyük Vladimir və Müdrik Yaroslavın hakimiyyətləri dövründə ən böyük inkişafa nail olmuşdur. Vladimir dövlətin sərhədlərini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmiş və yerli idarəetmədə islahatlar aparmış, nəticədə icra, qanunvericilik, məhkəmə və hərbi hakimiyyətin tamlığı böyük knyazın əlində cəmləşmişdi. Təhsil və elmin fəal inkişafı Rus dövlətinin xristianlaşdırılmasından sonra başlamışdır. Kiyevdə ilk məktəbi knyaz Vladimir təsis etmişdir. Bu məktəbdə boyar və zadəganların övladları oxumağı, yazmağı, kilsə mahnılarını oxumağı öyrənir, yunan dilini mənimsəyirdilər. Məktəbdən savadlı keşişlər, kargüzarlar, yunan və digər dillərdən kilsə slavyan dilinə tərcüməçilər yetişirdi. Müdrik Yaroslav xarici ölkələrdən dünya haqqında müxtəlif bilikləri əhatə edən kitablar toplayaraq o dövr üçün böyük bir kitabxana formalaşdırmışdı. Yaroslav məktəblərə təkcə knyazlar və ruhani sinfin övladlarını yox, həm də sadə şəhərlilərin bacarıqlı uşaqlarını cəlb edirdi. Bu dövrdə biliklərin toplanmasının əsas səbəbi praktiki fəaliyyət idi. Məsələn, tikinti materiallarının kimyəvi xassələri və xüsusiyyətləri haqqında biliklər şüşə, mozaika, rəngli emallar, qara naxışlar, məbədlərin divar rəsmləri hazırlanmasında tətbiq olunurdu. Binaların tikintisində riyazi biliklər istifadə edilirdi.[9]

Qədim Rus dövlətində tibbə də lazımi diqqət yetirilirdi. Belə ki, knyaginya Olqa Kiyevdə ilk xəstəxanaları təsis etmiş və xəstələrə qulluğu qadınlara həvalə etmişdir. Bundan əlavə, Qədim Rus dövlətinin tarixində ilk görkəmli qadın həkim Kiyev böyük knyazı Mstislav Vladimiroviçin qızı Yevpraksiya-Zoya olmuşdur. Öz tibb təcrübəsinə və o dövrün tibb alimlərinin tədqiqatlarının təhlilinə əsaslanaraq, Yevpraksiya 1130-cu illərdə Konstantinopolda yunan dilində "Alimma" (Məlhəmlər) adlı elmi traktat yazmışdır.[10][11][12]

Qədim Rus dövlətində coğrafi biliklər də əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdi. Belə ki, "Keçmiş illərin povesti"ndə Agioqraf Nestor şərqi slavyan qəbilələrinin yaşayış yerlərini Dunay, Dnepr, Morava, Pripyat, Dvina, Desna və Sula çayları ilə əlaqələndirirdi. O, Dnepr, Lovat, İlmensk gölü, Volxov çayı və Varyaq dənizi boyunca uzanan "Varyaqlardan yunanlara yol" haqqında kifayət qədər ətraflı təsvir vermişdi. Salnamədə o dövrün və qədim ölkələrin adları çəkilmişdir. Bu, qədim rusların coğrafiya sahəsində kifayət qədər yaxşı məlumatlı olduğunu göstərir.[13]

Qədim Rus dövlətində təbiət fəlsəfəsinin inkişafına ən böyük təsir Bizans imperiyasından gəlirdi, bu da yunan və Roma dünyasının təbiət elmləri əsərlərinə çıxış imkanı verirdi. Tərcümə olunmuş kitablardan təbiət ("Böyük Vasilin Altıgünlüyü" və "Fizioloq"), coğrafiya (Kozma İndikoplovun "Topoqrafiya"sı), fəlsəfə (Platon və Aristotelin əsərlərindən qısa fraqmentlər) haqqında elmi biliklər əldə edilirdi. Kiyev Rus dövlətinin öz filosofları da var idi: mitropolit Kliment Smolyatiç və Volın knyazı Vladimir Vasilkoviç. Elmin fəal inkişafı Kiyev Rus dövlətinin parçalanmasına qədər davam etmişdir.[14]

 
Kozma İndikoplovun dünya xəritəsi.

XVI–XVIIəsrlər

Bu dövrdə elmin özü kimi bir tənəzzül müşahidə olunur. Bununla belə, linqvistik elmin bəzi sahələrində — leksikoqrafiya və leksikologiyada nəzərəçarpacaq inkişaf qeyd olunmuşdur. O dövrün tanınmış leksikoqrafları arasında xüsusilə Pamvo Berındanı qeyd etmək lazımdır. O, ukrayn dilinin ən qədim lüğətlərindən biri olan "Slavyan-rus leksikası və ad şərhi"nin müəllifidir.[15][16] Digər mühüm fiqurlar arasında Lavrenti Zizani də var. O, "Sloven qrammatikası" əsərinin müəllifi və 1596-cı ildə Vilnüsdə nəşr olunmuş ilk çap edilmiş kilsə-slavyan-ukrayna lüğəti "Лексис, Сирѣчь реченїя, Въкратъцѣ събран(ъ)ны и из слове(н)скаго языка на просты(й) рускі(й) діале(к)тъ истол(ъ)кованы"nın yaradıcısıdır.[17] İvan Fyodorov şərqi slavyan dilində ilk "Əlifba"nı nəşr etmişdir.[18][19]

1576-cı ildə knyaz Konstantin Ostrojski öz doğma şəhəri Ostroqda Ukraynanın ilk elmi-təhsil müəssisəsi olan Ostroq Akademiyasını təsis etmişdir.[20] Ostroq Akademiyasının fəaliyyətinin əsasını orta əsrlər Avropası üçün ənənəvi olan yedi sərbəst elmin (qrammatika, ritorika, dialektika, arifmetika, həndəsə, musiqi, astronomiya) öyrənilməsi, eləcə də "yüksək" elmlər — fəlsəfə, ilahiyyat və tibb təşkil edirdi. Akademiyanın tələbələri slavyan, polyak, qədim ivrit, yunan və latın dilləri olmaqla beş dili öyrənirdilər. Məktəbin ilk rektoru yazıçı Gerasim Smotritski olmuş, müəllimlər sırasında isə o dövrün görkəmli pedaqoq-alimləri — Demyan Naliyevko, Xristofor Filalet, Vasil Surajski, Yan Lyatoş, Kirill Lukaris və Ostroqlu Klerik, həmçinin Krakov və Padua universitetlərindən olan pedaqoqlar yer almışdır. Ostroq Akademiyası Ukraynada pedaqoji düşüncənin inkişafına və məktəblərin təşkilinə böyük təsir göstərmişdir: onun modelinə əsasən sonradan Lvov, Lutsk və Vladimir (indiki Vladimir-Volınski) şəhərlərində qardaş məktəbləri fəaliyyət göstərmişdir. Akademiyanın məzunları arasında tanınmış alim və yazıçı Meleti Smotritski, hetman Pyotr Konaşeviç-Saqaydaçnı, Kiyev-Peçora lavrasının arximandriti Yelisey Pletenetski və digər görkəmli kilsə və mədəniyyət xadimləri olmuşdur. 1624-cü ildə Ostroqda yezuit kollegiyasının yaradılması ilə Ostroq Akademiyası tədricən tənəzzülə uğramış və 1636-cı ildə fəaliyyətini dayandırmışdır.[21][22]

 
Pamvo Berındanın "Slavyan-rus leksikası və ad şərhi" adlı lüğətinin ilk səhifəsi. Bu, ukrayn dilinin ən qədim lüğətlərindən biridir.

XVII əsrdən başlayaraq, aparıcı alimlər arasında İnnokenti Gizel,[23] İoaniki Qalyatovski,[24] Lazar Baranoviç,[25][26] Antoni Radivilovski,[27][28] Feodosi Safonoviç,[29] Arseni Satanovski,[30] Varlaam Yasinski,[31] Simeon Polotski,[32][33] Epifani Slavinetski[34] və başqaları var idi. İnnokenti Gizel tarix sahəsində çalışaraq, Ukrayna və Rusiyanın qədim dövrlərdən XVII əsrin son rübünə qədər olan qısa tarixini əhatə edən "Sinopsis" (1674) əsərinin müəllifidir.[35] Bu əsər böyük populyarlıq qazanmış və hətta rəsmi dərslik kimi istifadə olunmuşdur.[36]

Bu dövrdə linqvistikanın formalaşması və möhkəmlənməsi müşahidə olunur. O dövrdə ən tanınmış alimlərdən biri Epifani Slavinetski hesab olunur. O, yunan-slavyan-latın "Leksikon"u və Müqəddəs Yazılarda az başa düşülən sözlərin lüğətinin müəllifidir.[37]

Tarixi və linqvistik tədqiqatlarla yanaşı, Kiyev-Mogiliya Akademiyasının alimləri astronomiya, riyaziyyat, tibb və coğrafiya kimi mürəkkəb məsələlərə diqqət yetirirdilər. Xüsusilə, İoaniki Qalyatovski günəş və ay tutulmaları, buludluq, külək, şimşək kimi təbii hadisələrin səbəblərini izah etməyə çalışmışdır. Epifani Slavinetski Vezalinin anatomiya üzrə dərsliklərini slavyan dilinə tərcümə etmişdir.[38][39]

İmperiyaların tərkibində

Ukrayna torpaqlarının Rusiya və Avstriya-Macarıstan imperiyaları arasında bölüşdürülməsindən sonra Ukraynada elmin inkişafında yeni mərhələ başlamışdır.

1707–1708-ci illərdə Feofan Prokopoviç Kiyev-Mogiliya Akademiyasının dinləyiciləri üçün arifmetika və həndəsə üzrə mühazirə kursu hazırlamışdır.[40][41] Rusiya hökuməti üç universitet açmışdır: Xarkov (1804),[42] Kiyev (1834)[43] və Novorossiysk (1865).[44] Bu universitetlərdə əsasən Sankt-Peterburq, Moskva şəhərlərindən və Baltikyanı almanlarının yaşadığı ərazilərdə təhsil müəssisələrindən gələn müəllimlər və professorlar cəmləşirdi. Yerli tədqiqatçıların sayının az olmağına baxmayaraq, onlar da universitetlərdə dərs deməyə başlamışdılar, lakin XIX əsrin ikinci yarısında universitetlərdə ukraynalı müəllimlərin sayı artmış, XX əsrin əvvəllərində isə universitetlərdə güclü yerli elmi məktəblər formalaşmışdır.[45][46]

Ukrayna torpaqlarında çalışan alimlər dünya səviyyəsində bir sıra elmi kəşflər etmişdilər. Xüsusilə, anotom və histoloq Vladimir Bets sinir hüceyrələri və neyronları təsvir etmiş,[47][48][49] histoloq Nikanor Xrjonşevski ağciyərlərdə epiteli kəşf etmiş,[50][51] botanik Sergey Navaşin çiçəkli bitkilərdə ikiqat mayalanmanı təsvir etmiş,[52] İlya Meçnikov hüceyrə immuniteti və faqositozu izah edərək fiziologiya və tibb üzrə "Nobel" mükafatına layiq görülmüş,[53][54] fizioloq Vladimir Pravdiç-Neminski ilk qeyri-invaziv elektroensefaloqrammanı ölçmüşdür.[55][56]

Bir çox ukraynalı alim Rusiyanın digər regionlarında elmi karyera qurmuşdu, lakin çox vaxt öz kökləri ilə əlaqəni saxlayırdı. Bunlara, məsələn, cərrah Nikolay Sklifosovski aiddir.[57][58]

Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti altında Polşa dövründən bəri mövcud olan Lvov Universiteti fəaliyyət göstərirdi,[59] 1875-ci ildə isə Çernovtsi Universiteti açılmışdı.[60][61]

SSRİ dövründə

Bu dövrdə ictimai prinsiplər əsasında inkişaf edən elm, xüsusilə müxtəlif profilli elmi cəmiyyətlər vasitəsilə əhəmiyyətli inkişaf qazanmışdır. Bu cəmiyyətlər həm həvəskarları, həm də tanınmış alimləri birləşdirmiş və qəbul etdikləri tədqiqat proqramları çərçivəsində hakimiyyət strukturlarının nəzarətedici təsirindən asılı olmayaraq sərbəst elmi axtarışlar aparırmışdılar. 1920–1930-cu illərində Ukraynada 35 elmi cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi.[62][63][64][65]

Bununla belə, 1929-cu ilin noyabr sessiyasında Ukrayna Elmlər Akademiyası (UEA) gözlənilmədən akademiya sistemindəki bütün elmi cəmiyyətlərin ləğvi haqqında qərar qəbul etmişdir. 1930-cu ildə isə Ukrayna Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "Elmi işlər sahəsində partiyanın vəzifələri haqqında" qərarı çıxmışdır. Bu qərar ayrı-ayrı tədqiqatçıların elmi tədqiqatlara kiçik burjua və fərdi münasibətinə qarşı qəti mübarizə aparmağa, elmi cəmiyyətlərin fəaliyyətinə kollektivlik və planlılıq prinsiplərinin tətbiqinə çağırış etmişdir. Qəbul edilmiş qərarın nəticəsi olaraq, yeni şərtlərdə fəaliyyət göstərə bilməyən cəmiyyətlər sürətlə tənəzzülə uğramışdır. Bu şərtlər sərbəst elmi axtarışlara daimi olaraq səlahiyyətli orqanların müdaxiləsini nəzərdə tuturdu. Elmi cəmiyyətlərin əksəriyyəti fəaliyyətini dayandırmış, Ukrayna Elmlər Akademiyası strukturundan kənarda fəaliyyət göstərənlər isə çətinliklə də olsa daha uzun müddət davam etmişdir, çünki onların fəaliyyəti dövlət tərəfindən bu qədər ciddi şəkildə tənzimlənmirdi.[66]

Ukrayna SSR-nin alimləri dünya elminin xəzinəsinə əhəmiyyətli töhfələr vermişlər. Onların bir çox tədqiqatları yeni sənaye sahələrinin, mütərəqqi texnologiyaların, materialların, maşın və mexanizmlərin yaradılmasının əsasını təşkil etmişdir. Respublikada 200 min elmi işçi, o cümlədən 62 min elmlər doktoru və namizədi çalışırdı. Ukrayna SSR-də 150 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi, burada 1400 professor və elmlər doktoru, təxminən 16 min dosent və elmlər namizədi çalışırdı.[63] Böyük bir alim qrupu V. İ. Lenin adına Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının Cənub Şöbəsində fəaliyyət göstərirdi.[67][68] Ukrayna SSR-nin ən böyük elmi mərkəzi Ukrayna SSR Elmlər Akademiyası idi — 81 min əməkdaş, o cümlədən 14 min elmi işçi, onların arasında 1000-dən çox elmlər doktoru, 7000 elmlər namizədi, 300 akademik və Ukrayna SSR EA-nın müxbir üzvləri vardı.[64]

Fundamental tədqiqatların nəticələri atom nüvələrinin bölünməsi zamanı bir sıra hadisələri izah etməyə, müəyyən xüsusiyyətlərə malik tamamilə yeni maddə vəziyyətləri yaratmağa, mürəkkəb kimyəvi maddələrin strukturunu deşifrə etməyə, canlı orqanizmlərin irsiyyət və dəyişkənliyinin idarə olunması üçün elmi əsaslar formalaşdırmağa imkan verdi. Bu texnologiyaların yüksək keyfiyyətinin sübutu onların sənaye inkişaf etmiş ölkələrə lisenziyalarının satılmasıdır.[65]

Müstəqil Ukraynada

 
Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının əsas binası.

1990-cı illərdə, keçmiş SSRİ ərazisindəki digər dövlətlər kimi, Ukraynada da elm tənəzzülə uğramışdır. Ukraynada tədqiqatların maliyyələşdirilməsi kəskin şəkildə azalmış, elmi tədqiqatlar və inkişaflarla məşğul olan personalın sayı, xüsusilə 1991–1999-cu illərdə əhəmiyyətli dərəcədə azalmış, kadrların yaşlanması problemi kəskinləşmişdir. 1990-cı ildən etibarən Ukraynada elmi işçilərin ümumi sayı hər il azalmışdır. Ukrayna Dövlət Statistika Xidmətinin (Ukrstat) məlumatlarına əsasən, elmi işçilərin sayı illər üzrə aşağıdakı kimi olmuşdur:[69]

  • 1990-cı il — 313,079 nəfər;
  • 1995-ci il — 179,799 nəfər;
  • 2000-ci il — 120,773 nəfər;
  • 2005-ci il — 105,512 nəfər;
  • 2010-cu il — 89,564 nəfər;
  • 2013-cü il — 77,853 nəfər.

Ukrayna elmində kadr sayının azalması qeyri-bərabər olmuş və siyasi və hüquq elmlərində çalışan elmi işçilərin sayının əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə müşayiət olunmuşdur. 2020-ci ildə KİV-də dərc olunan məlumatlara əsasən, müstəqillik illərində siyasi elmlərdə elmi işçilərin sayı 5.6 dəfə, hüquq elmlərində isə 3.5 dəfə artmışdır. Eyni dövrdə təcrübi-sənaye bazası müəssisələrinin mütəxəssislərinin sayı 23 dəfə azalmışdır.[70]

Elmi kadrların yaşlanması problemi Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası (UMEA) nümunəsində aydın görünür. 1 yanvar 2014-cü il tarixinə UMEA-da elmi işçilərin orta yaşı 51.8 il təşkil edirdi (elmlər namizədlərinin orta yaşı — 50.9, elmlər doktorlarının isə 63.7 il). 1962–2020-ci illərdə UMEA-nın prezidenti vəzifəsini akademik Boris Paton tutmuşdur. O, dünyada həm yaşına, həm də vəzifədə qalma müddətinə görə ən yaşlı akademiya prezidenti olmuşdur və UMEA ilə eyni yaşda idi. UMEA-nın veb-saytı, digər dövlət qurumlarının saytlarından fərqli olaraq, rus dilində versiyaya malik deyil.[71]

Postsovet dövründə elmi tədqiqatlar və inkişaflar həyata keçirən təşkilatların sayı Ukraynada demək olar ki, sabit qalmışdır: 1991-ci ildə 1344, 2013-cü ildə isə 1143 təşkilat olmuşdur.[69]

2013-cü ildən bəri Ukraynanın elmi sektoru ixtisarlar dalğası ilə üzləşmişdir. Qeyri-kafi maliyyələşdirmə səbəbindən elmi müəssisələrdə işçilər yarımştat iş rejiminə keçirilmiş, bəzi hallarda isə elmi təşkilatlar bağlanmışdır. 2017-ci ilin aprelində Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti Boris Paton "xroniki büdcə maliyyələşdirmə çatışmazlığı" səbəbindən Akademiyanın altı müəssisəsinin ləğv edildiyini və UMEA büdcəsinin çatışmazlığının 23 milyon ABŞ dollarından çox olduğunu bildirmişdir.[72] 2016-cı il ərzində akademiyanın əməkdaşlarının sayı 6 min nəfərdən çox azalmışdır. Belə ki, 1 yanvar 2016-cı il tarixinə UEA-da 37,447 nəfər (o cümlədən 18,346 elmi işçi) qeydiyyatda idi,[73] lakin 1 yanvar 2017-ci il tarixinə bu rəqəm 31,129 nəfərə (o cümlədən 15,919 elmi işçi) enmişdi.[74] 2013–2015-ci illər ərzində Ukrayna Milli Aqrar Elmlər Akademiyasının əməkdaşlarının sayı 52% azalaraq 12,7 min nəfərdən 5,9 min nəfərə düşmüşdür.[70]

2020-ci ilə olan məlumata görə, Ukraynanın bəzi elmi institutları vəsait çatışmazlığı səbəbindən natamam iş həftəsi ilə fəaliyyət göstərməyə məcbur olmuşdur. 2020-ci ilin mart ayına olan məlumata görə, Yevgeni Paton adına Elektrik Qaynaq İnstitutu həftədə 4 gün, M. S. Qruşevski adına Ukrayna Arxeoqrafiya və Mənbəşünaslıq İnstitutu isə ayda 11 gün işləyirdi.[70]

Rusiya işğalı dövründə

YUNESKO-nun məlumatlarına görə, 2024-cü ilin mart ayına qədər Rusiyanın işğalı nəticəsində Ukraynanın 177 elmi müəssisəsinə məxsus 1443 bina və laboratoriya ya məhv edilmiş, ya da zədələnmişdir. Bu itkilərin bərpası 1,26 milyard ABŞ dollarından çox qiymətləndirilir. 18 elmi institut köçürülməyə məcbur olmuş, alimlərin və universitet müəllimlərinin 6,3%-i ölkədən mühacirət etmiş, 5,5%-i ölkə daxilində məcburi köçkün statusu almışdır. Ukrayna alimlərinin təxminən 30%-i məsafədən işləyir. Ən böyük zərər Xarkov vilayətinin elmi infrastrukturuna dəymişdir. Zaporojye yaxınlığındakı Atom Elektrik Stansiyalarının Təhlükəsizliyi Problemləri İnstitutunda radioloji vəziyyətin monitorinqi üçün avadanlıqlar oğurlanmış və ya məhv edilmişdir ki, bu da regionun təhlükəsizliyi üçün ciddi təhdid yaratmışdır.[75][76]

Təşkili

Ukraynada elmin təşkili ilə Ukrayna Elmlər, İnnovasiyalar və İnformasiyalaşdırma Məsələləri üzrə Dövlət Agentliyi məşğul olur. Bu agentlik elmi müəssisələrlə birlikdə elmi tədqiqatların inkişaf istiqamətlərini və xalq təsərrüfatında onların istifadəsini müəyyənləşdirir. Dövlət Agentliyi elmin inkişafı planlarını Ukrayna Hökumətinə və ya Ukrayna Ali Radasına təsdiq və dövlət büdcəsindən və ya digər mənbələrdən maliyyələşdirmə təminatı üçün təqdim edir.[77]

Ukraynada elmi tədqiqatların təşkili və idarə edilməsinin dövlət sistemi elmi ən vacib vəzifələrin icrasına yönəltməyə və cəmləşdirməyə imkan verir. Elmi fəaliyyətin idarə edilməsi ərazi-sənaye prinsipi əsasında qurulmuşdur.[78]

Ən yüksək dövlət elmi mərkəzi Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasıdır (UMEA). O, Ukrayna Elmlər, İnnovasiyalar və İnformasiyalaşdırma Məsələləri üzrə Dövlət Agentliyi ilə birlikdə müxtəlif elm sahələrində fundamental və tətbiqi tədqiqatları rəhbərliyə götürür və koordinasiya edir. UMEA bütün elm sahələrini birləşdirən dövlət elmi qurumudur və digər ölkələrin elmi mərkəzləri ilə beynəlxalq əlaqələri dəstəkləyir. UMEA-nın tərkibində riyaziyyat, informatika, mexanika, fizika və astronomiya, yer elmləri, kimya, ümumi biologiya, iqtisadiyyat, tarix, fəlsəfə, ədəbiyyat, dil və incəsənət kimi elm sahələrinə uyğun bölmələr, həmçinin Donetsk, Qərb, Cənub və s. kimi ərazi şöbələri və ərazi filialları var.[79]

Maliyyələşdirilməsi

Ukrayna Milli Elmlər Akademiyası Ukraynanın dövlət büdcəsindən elmi tədqiqatlar üçün ayrılan vəsaitlərin əsas hissəsini alır. 2017-ci ildə Ukrayna büdcəsindən elm üçün 4.7 milyard qrivna ayrılmışdı, bunun 2.7 milyard qrivnası Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasına verilmişdi. Ukrayna Təhsil və Elm Nazirliyi xətti ilə ali təhsil müəssisələrinin elmi tədqiqatları üçün cəmi 621.5 milyon qrivna ayrılmışdı (bu məbləğin bir hissəsi qrantlar şəklində yenə də Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasına çatmışdı). 2018-ci il üçün elmə 6.1 milyard qrivna nəzərdə tutulmuşdur. 2018-ci ildə büdcədən maliyyələşdirmənin artımı ilk növbədə Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasına (maliyyələşdirmə 38%-dən çox artmışdır) təsir etmiş, ali təhsil müəssisələrinin elmi isə daha az dərəcədə (artım cəmi 12%) artmışdır.[80]

İstinadlar

  1. ↑ СултановаЛ. Ш., Айдинова М. А. Значение канала трансфера новых технологий для Узбекистана // Актуальные вопросы современной науки.— 2014.— № 1 (2,3).— С. 87
  2. ↑ "Рейтинг установ НАН України за цитуванням наукових статей" (PDF). 2022-04-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-06-22.
  3. ↑ "Рейтинг ВНЗ України за цитуванням наукових статей" (PDF). 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-06-22.
  4. ↑ Soumitra, Dutta; Bruno, Lanvin; León, Lorena Rivera; Wunsch-Vincent, Sacha. Global Innovation Index 2022: What is the future for innovation-driven growth? (PDF) (15th). World Intellectual Property Organization (WIPO). 2022. səh. 46. ISBN 978-92-805-3433-7.
  5. ↑ Soumitra, Dutta; Bruno, Lanvin; León, Lorena Rivera; Wunsch-Vincent, Sacha. Global Innovation Index 2021: Tracking Innovation through the Covid-19 Crisis (PDF) (14th). World Intellectual Property Organization (WIPO). 2021. səh. 24. ISBN 978-92-805-3433-7.
  6. ↑ World Intellectual Property Organization. Global Innovation Index 2024. Unlocking the Promise of Social Entrepreneurship. www.wipo.int. Geneva. 2024. səh. 18. doi:10.34667/tind.50062. ISBN 978-92-805-3681-2. İstifadə tarixi: 2024-10-22.
  7. ↑ Губарев В. К. История Украины: универсальный иллюстрированный справочник / В. К. Губарев— Донецк: ООО ПКФ "БАО", 2007.— С. 40–41
  8. ↑ Новый справочник История Украины / составитель С . Крупчан.— К .: ООО "СКАЗКА", 2006.— С. 45–46
  9. ↑ Лазарович, Николай Васильевич. История Украины: учебное пособие / В. Лазарович.— Киев: Знание, 2008.- С. 85
  10. ↑ Пападмитриу С. Брак русской княжны Мстиславны-Добродеи с греческим царевичем Алексеем Комнином, т. 11 (1–2).— Византийский временник, 1904
  11. ↑ Лопарев Х. Брак Мстиславны (1122) // Византийский временник. Т. 9. СПб., 1902. С. 418–445
  12. ↑ Лопарев Х. Русская княжна Евпраксия Мстиславна (XIIв.) как вероятный автор медицинского сочинения // Сборники в честь А. И. Соболевского. СПб., 1905. С. 1–14.
  13. ↑ КульчицкийС. В., МицикЮ. А., Власов В. С. История Украины: Справочник для абитуриентов и школьников общеобразовательных учебных заведений.— К .: Литера ЛТД, 2007.— С.78
  14. ↑ Лазарович, Николай Васильевич. История Украины: учебное пособие / В. Лазарович.— Киев: Знание, 2008.- С. 90
  15. ↑ Коляда Г. И. Памва Берында – архитипограф // Книга: исследования и материалы. Сб. 9. М., 1964. С. 125–140.
  16. ↑ Иванова М. В. Памва Берында и тайнопись сирийским письмом // Польза зѣло великаѧ : сборник научных статей к 60-летию Андрея Владимировича Вознесенского. СПб., 2022. С. 49–60.
  17. ↑ Грамматики Лаврентия Зизания и Мелетия Смотрицкого (3000 nüs.). М.: Изд-во МГУ. Сост., подг. текста, научный комментарий и указатели Е.А.Кузьминовой; предисл. Е.А.Кузьминовой, М.Л.Ремнёвой. 2000. ISBN 5-211-03907-6. (в пер.)
  18. ↑ БахтиаровА. А. Иван Федоров— Первый русский книгопечатник.— СПб., 1895.
  19. ↑ БендасюкС. Ю. Общерусский первопечатник Иван Федоров и основанная им братская Ставропигийская печатня во Львове.— Львов : Ставропиг. ин-т, 1934.— 80 с.
  20. ↑ Харлампович К. В.Острожская православная школа : (Ист.-крит. очерк).— Киев : тип. Имп. Ун-та св. Владимира Н. Т. Корчак-Новицкого, 1897.— [2], 57 с.
  21. ↑ Острозька академія XVI–XVII століття. Енциклопедія.— Острог: Видавництво Національного університету "Острозька академія", 2011.— 512 с.
  22. ↑ Острозька академія в філософській культурі України : монографія / П. М. Кралюк, І. Д. Пасічник, М. М. Якубович.— Острог : Острозька академія, 2014.— 482 с.— ISBN 966-2254-68-6.
  23. ↑ "Иннокентий (Гизель)— «Энциклопедия»". 2016-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-14.
  24. ↑ Серов Б. Образ евреев в сочинении И. Галятовского «Мессия правдивый» // Еврейская культура и культурные контакты. Материалы 6-й ежегодной конференции по иудаике, часть 3 (сборник). М.: Центр Сэфер, Еврейский университет у Иерусалиме, Институт славяноведения РАН. 1999. 100–114. ISBN 5-89346-041-3.
  25. ↑ Евдокименко В. Ю.Суспільно-політичні погляди і діяльність Лазаря Барановича // 3 історії вітчизняної суспільно-політичної думки.— К, 1959.— С 54–79.
  26. ↑ ШевченкоВ. І. Філософська зоря Лазаря Барановича.— К. : Український Центр духовної культури, 2001.— 231 с.— (Духовні скарби України.).
  27. ↑ "Не найдены статьи по запросу «Антония+ Радивиловского »". www.pravenc.ru.
  28. ↑ "Diasporiana Електронна бібліотека | Результати пошуку Енциклопедія українознавства". diasporiana.org.ua.
  29. ↑ Здравомыслов К. Я. Феодосий (Сафонович) // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896–1918.
  30. ↑ Арсений (Сатановский) // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб., 1900. — Т. 2: Алексинский — Бестужев-Рюмин. — С. 307.
  31. ↑ Васильев П. П. Варлаам Ясинский // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1892. — Т. Va. — С. 531.
  32. ↑ Жуков Д., Пушкарев Л. Симеон Полоцкий // Русские писатели XVIIвека.— М., 1972— С. 197–335 (сер. "ЖЗЛ").
  33. ↑ Звонарёва Л. Попытки синтеза католицизма и православия в текстах Симеона Полоцкого // Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce.— Warszawa, 1997.— S. 149–161.
  34. ↑ Епифаний Славинецкий  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  35. ↑ КотенкоА. Л., МартынюкО. В., МиллерА. И. "Малоросс": эволюция понятия до первой мировой войны Arxiv surəti 13 dekabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Журнал Новое литературное обозрение.— М: ISSN 08696365 — С.9–27.
  36. ↑ ДмитриевМ. В. Этнонациональные отношения русских и украинцев в свете новейших исследований Arxiv surəti 1 avqust 2014 tarixindən Wayback Machine saytında // Вопросы истории, № 8. 2002.— С. 154–159
  37. ↑ Николаева, Н. Г. Индивидуальное начало в переводческом творчестве Епифания Славинецкого // Учен. Зап. Казан. ун-та. Сер. Гуманит. Науки . 156. № 5. 2014. 30—40.
  38. ↑ Митрофан (Божко), архім. Персональний склад адміністративно-викладацької корпорації Київської духовної семінарії 1947–1960 рр.: біографічні матеріали // Труди Київської Духовної Академії. — № 40. — К.: Київська духовна академія і семінарія, 2024. — С.128–158.
  39. ↑ Вишневский Д. Киевская академия в первой половине XVIII в. К. 1903.
  40. ↑ Винтер Э. Феофан Прокопович и начало русского Просвещения // XVIIIвек. Сб. 7: Роль и значение литературы XVIIIвека в истории русской культуры. К 70-летию чл.-корр. АН СССР П. Н. Беркова.— М.; Л.: Наука, 1966.— С. 43–46.
  41. ↑ КочетковаН. Д. Ораторская проза Феофана Прокоповича и пути формирования литературы классицизма // XVIIIвек.— Сб. 9: Проблемы литературного развития в России первой четверти XVIIIвека.— Л.: Наука, 1974.— С. 50–80.
  42. ↑ КравченкоВ. В. Україна, Імперія, Росія (вибрані статті з модерної історії та історіографії).— К., 2011.— 544 с. Університет для України
  43. ↑ "The Orthodox Faith - Volume III - Church History - Tenth Century - Saint Vladimir of Kiev". www.oca.org.
  44. ↑ АврусА. И. Российские университеты в эпоху буржуазных реформ // История Российских университетов. Arxiv surəti 12 iyul 2018 tarixindən Wayback Machine saytında— М., 2001.
  45. ↑ ПосоховС. И., КуделкоС. М. Почетные члены Харьковского университета (XIX— начала XX века) // Юг России и Украина в прошлом и настоящем: история, экономика, культура: сб. науч. тр. V Междунар. науч. конф. / отв. ред. И. Т. Шатохин (г. Белгород, 23–24 января 2009г.).— Белгород: Изд-во БелГУ, 2009.— 428 с.
  46. ↑ БалишевМ. А., Мащенко О. М. Харківський університет: Історичний екскурс за архівними документами.— Науково-довідкове видання. Харків: СПДФО Яковлева, 2004. 202 с.— ISBN 966-96353-8-1
  47. ↑ Потоцький М.— "Учений світового рівня, полум’яний син України" // Ленінський шлях (Козелець), 1994, 12 жовтня, с. 2
  48. ↑ "Малий словник історії України", К., 1997
  49. ↑ Кузьминська О. Д.— "Бец Володимир Олексійович", Енциклопедія історії України, К., 2003, с. 247
  50. ↑ Böhm, Alexander A. A Text-Book of Histology, Including Microscopic Technic. 1904. Hong Kong: Forgotten Books. 2013. Arxiv surəti 4 fevral 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
  51. ↑ Bethe, A. G.v., Bergmann, G. Embden, A. Histologishe Untersuchungen // Resortion und Exkretion // Handbuch der normalen und pathologischen Physiologie (4). Ellinger: Springer-Verlag. — 2013. iyul. ISBN 9783642910296. (alm.)
  52. ↑ Kordium E. L. Double fertilization in flowering plants: 1898—2008 // Tsitol. Genet . 42 (journal) (ingilis). № 3. 2008. 12—26. PMID 18822860.
  53. ↑ "The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1908". NobelPrize.org. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-05.
  54. ↑ *Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning
    • Biographical Encyclopedia of Scientists Arxiv surəti 7 aprel 2022 tarixindən Wayback Machine saytında
  55. ↑ Профессор В. В. Правдич-Неминский (к 100-летию со дня рождения). "Нейрофизиология", 411, стр.393–394 (1979).
  56. ↑ "Отец электроэнцефалографии русского происхождения | Капитал страны". kapital-rus.ru.
  57. ↑ Склифосовский Николай Васильевич (1836–1904). // "Советский энциклопедический словарь", редколл., гл. ред. А. М. Прохоров. 4-е изд., М., "Советская энциклопедия", 1986, стр. 1219.
  58. ↑ И. С. Брейдо. "История антисептики и асептики в России". — Л.: "Государственное издательство медицинской литературы" ("Медгиз", Ленинградское отделение), 1956 год. Arxiv surəti 27 iyul 2020 tarixindən Wayback Machine saytında Сайт "История медицины" (проект кафедры истории медицины Московского государственного медико-стоматологического университета имени А. И. Евдокимова) // historymed.ru
  59. ↑ Білас Н. М. Археологічна освіта у Львівському університеті: здобутки минулого, завдання сьогодення (PDF) // Археологія і давня історія України (ukrayna) (9). 2012. 38—44. 2024-07-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  60. ↑ Черновицкий университет // Большая Советская Энциклопедия. / редколл., гл. ред. Б. А. Введенский. 2-е изд. Т. 47. М., Государственное научное издательство "Большая Советская энциклопедия", 1957. С. 174.
  61. ↑ Черновицкий университет // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. А. М. Прохорова. 3-е изд. Т. 29. М., "Советская энциклопедия", 1978.
  62. ↑ "Одесское юридическое общество" (PDF). Еженедельник советской юстиции (№ 16). 25 апреля 1926. İstifadə tarixi: 13 вересня 2019.
  63. ↑ 1 2 Видання Академії наук УРСР (1919—1967): суспільні науки (PDF). Київ: Наукова думка. відп. ред. М. М. Онопрієнко. 1969.
  64. ↑ 1 2 Набок С. В. УАН/ВУАН у 1918-1928 роках. Антропологічний вимір: дис. ... канд. іст. наук (PDF). Київ: Інститут політичних і етнонаціональних досліджень імені І. Ф. Кураса. 2012.
  65. ↑ 1 2 Вербиленко Г. Історико-географічні дослідження в історично-філологічному відділі ВУАН у 20—30-х роках ХХ ст (PDF). Київ: Інститут історії України. відп. ред. Я. В. Верменич. 2014.
  66. ↑ "Ткаченко В.В.Научные общества Украины 20-30-х гг. XXв". 2014-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-02.
  67. ↑ П. П. Павлов: 50 лет Всесоюзной ордена Ленина академии сельскохозяйственных наук имени В. И. Ленина / Под ред. П. П. Павлова. — М: 1979
  68. ↑ "Всесоюзная ордена Ленина Академия сельскохозяйственных наук им. В.И.Ленина (ВАСХНИЛ) Госагропрома СССР— Путеводитель. Краткий справочник фондов. Российский государственный архив экономики. 1. 1994". 2012-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
  69. ↑ 1 2 "Государственная служба статистики Украины". 2013-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  70. ↑ 1 2 3 "Не научный подход. Как украинские ученые борются за выживание". 2022-02-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-25.
  71. ↑ "Архивированная копия" (PDF). 2015-11-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  72. ↑ "Академия наук Украины: денег нет, ученых все меньше". 2017-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-02.
  73. ↑ "ДОВІДКА про Національну академію наук України (станом на 01.01.2016 р.)" (PDF). 2017-05-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-07-02.
  74. ↑ "ДОВІДКА про Національну академію наук України (станом на 01.01.2017 р.)". 2017-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-02.
  75. ↑ "ЮНЕСКО: Восстановление научной инфраструктуры Украины обойдется более чем в 1,26 миллиарда долларов". ЮНЕСКО. 2024-03-12. 2024-03-11 tarixində arxivləşdirilib.
  76. ↑ Analysis of war damage to the Ukrainian science sector and its consequences. UNESCO. 2024. ISBN 978-92-3-100662-3.
  77. ↑ Положение о Государственном агентстве по вопросам науки, инноваций и информатизации Украины от 8 апреля 2011 N 437/2011
  78. ↑ "В Украине больше нет Госагентства по вопросам науки, инноваций и информатизации (обновлено) — Delo.ua". delo.ua. 5 iyn 2014.
  79. ↑ "Глава профсоюза НАНУ: «Украинская наука держится на голом энтузиазме»". 2018-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-05.
  80. ↑ "Украина увеличила финансирование науки на треть". 2018-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-07.

Əlavə ədəbiyyat

  • Украина XXIвека: стратегия науки // Образование. В 1992.
  • Украинская наука: прошлое, настоящее, будущее: Ежегодник. Выпуск 14–15 / Под общ. ред. М. В. Лазаровича. Тернополь: Издательство ТНЭУ "Экономическая мысль", 2010. 340 с.
  • Кремень В. Г. Образование и наука в Украине: инновационные аспекты. Стратегия. Реализация. К .: Грамота, 2005.— 448 с.
  • Попадмитриу С. Брак русской княжны Мстиславны-ДОБРОДЕЯ с греческим царевичем Алексеем Комнином, т. 11 (1–2).— Византийский временник, 1904.

  • НАН Украины → Научные учреждения Украины: справочная информация
  • К ИСТОРИИ МЕДИЦИНЫ И ЗДРАВООХРАНЕНИЯ НА УКРАИНЕ Статья написана в июне 1965 (Кельце, Польша) и дополнена в феврале 1977 (Дейтон, Огайо, США) . Д-р Андрей С. Олѳарчик (дипломированный Американским советом хирургии (1976)). "Врачебный Вестник".— Год XXVII, ч. 1 (96), Зима 1980. -C.37–49.
  • Украинский научный блог
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ukraynada_elm&oldid=8115327"
Informasiya Melumat Axtar