Tuman-aka kompleksi

XIV əsrin sonu — XV əsrin əvvəllərində Şaxi Zinda ansamblı Əfrasiyab (qədim şəhər) qala divarının daxilində tam şəkildə formalaşmışdır. Kompleksə Tuman-Akanın birhüceyrəli portal‑kömbəl mavzoleyi, cənub tərəfdəki hujrası ilə üç hissəli məscid (hujra əvvəllər məscidlə qapı vasitəsilə birləşdirilmişdi) və üst çartak daxil idi. XX əsrin 60-cı illərinə qədər bu qrup tikililərin hamısı eyni vaxtda inşa olunmuş hesab edilirdi. 1960–61-ci illərdə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, bu tikililər müxtəlif dövrlərdə yaranmışdır və yalnız 1405–1406-cı illərdə icra edilmiş dekorativ bəzəklər (yazıya görə) kompleksi vahid görünüşlü etmişdir. Mavzoleyin kimin üçün tikildiyi mövzusunda bir neçə versiya irəli sürülmüşdür. Mavzoleyin inşa olunduğu dövrdə Tuman-Aka öz həyatının çiçəklənmə çağında idi; onun yaşı 39–40 idi. Mənbələrin qeyd etdiyinə görə, Teymur 1405-ci ildə vəfat etdikdən sonra, əvvəlcə Xəlil Sultan tərəfindən Sığnaq (Qazaxıstan)a göndərilmiş, daha sonra isə Şahruxun tələbiylə Hərata göndərilmişdir. Həm Səqanakda, həm də Həratda Tuman-Akanın mavzoleyi mövcud deyil. Ən ehtimal olunan versiya budur ki, kraliça mavzoleyi Şah-i Zindada vəfatından xeyli əvvəl inşa etmişdir ki, bu, hökmdar ailədə qəbul olunmuş ənənəyə uyğundur və bəlkə də o, həmin mavzoleydə dəfn edilmişdir. Bu barədə “Samariya” əsərində Əbu Tahir Xoca mənbələrə əsaslanaraq məlumat verir. Təəssüf ki, hələlik, tikinti tullantıları ilə dolu sklepdəki qəbirlə bağlı dolayı məlumatlar belə bunu təsdiqləyə bilmir.

Dörd tağın üzərində yerləşən kömbüllü bina, ehtimal ki, Tuman-Aka kompleksi qrupunun ilk elementidir. Çartak XIV əsrin ortalarında və ya daha əvvəl — XII əsrdə yaranmışdır. Məlum olmuşdur ki, çartakın qərb tağının pillələri 1405–1406-cı illərdə mozaik bəzəklərlə üzlənmədən əvvəl, məscid divarları ilə birləşdiyi hissədə Qaraağacla suvanmışdır. Bu, çartakın Tuman-Aka məscidindən əvvəl inşa edildiyinə dair sübutdur. Məscidin tikintisi zamanı onun əsas girişi çartakın qərb tağı ilə birləşdirilmişdir. Çartakın şərq tağında yerləşən iri iki qapılı qapı, Küsamə ibn Abbas kompleksi ilə əlaqəlidir. Bu qapı XV əsrin əvvəlinə aiddir. İncə, iki planlı oymalar, bir vaxtlar fil sümüyü ilə işləmiş, qapının hər iki qanadını tam örtür. Sağ qanadda yazı vardır: “Cənnət qapıları xalq üçün açıqdır”, sol qanadda ustanın adı: “Səyid Yusuf Şirazi işi”, qapının aşağı hissəsində isə tarix göstərilmişdir: 807-ci hicri ili (1404–1405).

Məscidin tikintisi başladığı zaman bina qara kərpiclə inşa edilmişdir. Tikili tipoloji olaraq Şaxi Zinda nekropolunun birhüceyrəli portal-kömbüllü qəbir tikililəri qrupuna aiddir, bu tip tikililər XIV əsrin sonu — XV əsrin əvvəllərində meydana çıxmışdır və ikiqat kömbüllüdür. Mavi kömbüllə örtülmüş bu bina ansamblın şimal hissəsində ən incə və zərif tikilidir. Mavzoleyin hündürlüyü 17,5 metrə çatır və bina qonşu Xoca Əhməd mavzoleyindən 7 metr hündürdür. Binanın xarici ölçüləri 8,7×6,8 metrdir. Mavzoleyin şərqə baxan portalı tamamilə mozaik kəşinlə örtülmüşdür. Pilarlar şaquli bordürlər ilə bəzədilmişdir. Portalın mərkəzi “yolu” incə mozaik epiqrafik ornamentlə örtülmüşdür. Portal nişinin yarımkömbülü isə mozaik stalaktitlərlə bəzədilmişdir. Mavzoleyin digər iki xarici fasadı (yan və arxa) mavi və göy rəngli kərpic mozaikası ilə, qarışıq sızdırılmamış terrakota ilə üzlənmişdir. Böyük geometrik naxışlar XIV—XV əsr binaların xarici divarlarının böyük sahələrinin üzlənməsi üçün tipikdir.

Mavzoleyin daxili interyeri olduqca ifadəli və zərifdir. Dərin nişanlarla oxlara bölünmüş interyer aydın xristianvari xaç formasına malikdir. Divarların əsasında mavi kəşin plitələrdən ibarət panel yerləşir və üzərində incə qızıl naxışlar çəkilmişdir. Divarların yuxarı hissəsi qaraağacla suvanmışdır və üzərində qara və göy konturla, əlavə olaraq qızılı‑narıncı tonla (qızıl-kesak) işlənmiş rəsmlər vardır. Naxışlarda üçyarpaqlar, romblar, spiral və ulduzlar istifadə olunmuşdur. Bəzi panellərdə isə çaylar, daşlar, ağaclar və quşlarla mənzərələr təsvir edilmişdir. Daxili kömbül ulduz naxışlı giriş ilə bəzədilmişdir. Kömbül altındakı oktagon isə çoxsıraqlı qaraağac stalaktitlərlə bəzədilmişdir və bu stalaktitlər divarlarda istifadə olunan eyni üslub və rəng palitrası ilə işlənmişdir.

Mavzoleyin zirzəmi hissəsində plan üzrə düzbucaqlı sklep yerləşir, o qutuvari kömbül ilə örtülüb və portal nişinin tərəfdən giriş dromosuna malikdir. Sklеп tikinti tullantıları ilə doludur (mümkün XIX əsrdə aparılmış təmir nəticəsində) və qəbirləri açmaq mümkün olmamışdır. Sklепin konstruksiyası və mavzoleyin yuxarı hissəsi vahid monolit təşkil edir, bu, Əmir Burunduk mavzoleyində olduğu kimi birləşdirilmişdir.

2005-ci ildə aparılan təmir işləri zamanı bəzi yazılar Əbdulhəkim Rəzzakovun eskizləri əsasında bərpa edilmişdir.

Mosaika və epiqrafik işlərin ustasının adı mavzoleyin portalının sol pilonunun aşağı hissəsində, düzbucaqlı kartuşda, mavi fon üzərində ağ hərflərlə yazılmışdır:

“Yazdı Şeyx Məhəmməd ibn Xoca Bandqaran at-Tuqra-bazi ( möhür ustası)”

Sulus xət üslubu ilə yazılmışdır. Mavzoleyin Təbrizli usta tərəfindən inşa edildiyi təfsiri səhvdir.

Portal nişinin içərisində, məscidin cənub girişinin (cənub hujrası) üzərində, stalaktit kəmərinin altında, böyük mozaik paneldə tarixi və həsr yazısı yerləşdirilmişdir. Hərflər sarı rəngdədir, yuxarı sətir Nəsx xəttlə, aşağı sətir isə Süls xəttlə yazılmışdır.

“Bu nur saçan qəbir tikilisi böyük və qüdrətli şahzadə Tuman-Aka, ədalətli əmir Musa qızının göstərişi ilə inşa edilmişdir — Allah onun hakimiyyətini uca etsin! Səkkiz yüz səkkizinci ildə (1405–1406).”

Yazının yuxarı hissəsində, ağ hərflərlə və kufi xətti ilə ibadət formulları yazılmışdır. Hücrədəkı yazı göstərir ki, məscid-xanaka və bütün kompleks Əmir Teymurun həyat yoldaşı Tuman-Aka adından yaradılmışdır.

“Ey Allahım, Sən — sülh verən, sülh Səndən gəlir və salam yalnız Sənə qayıdır! Sən bərəkətlisən, qüdrət və əzəmət sahibisən!”

Sol yanaq divarında yuxarıda qeyd olunan ifadə kufi xət ilə təkrarlanmışdır.

“Bu dünya qürur üçün sığınacaqdır.”

Aşağıda süls xəttilə başqa bir ifadə yazılmışdır.

“Allaha şükr olmadan rifah qısa müddətlidir.”

Məscid Əmir Burunduk mavzoleyi ilə Tuman-Aka mavzoleyi arasında yerləşdirilmişdir. Məscidin daxili planı üç hissəlidir və güclü çıxıntılı pilonlar üzərində yerləşən üç kiçik kömbüllü tağlarla örtülmüşdür. Məscidin üç girişi var: Orta giriş çartaka açılır, Şimal girişi şimal həyətinə, Cənub girişi (hücrə 3,5×3,5 m) isə ansamblın koridoruna çıxır. Məscidin ümumi plan ölçüləri 11,8×6,8 m-dir.

Məscidin divarlarındakı dərin nişanələr incə qaraağac stalaktitləri ilə doldurulmuşdur. Kömbüllərin yüksəkliyində gançdan hazırlanmış barmaqlıqlara (pəncərə) malik işıq pəncərələri yerləşir. Divarların əsasında altıguşəli plitələrdən ibarət parlaq mavi panel vardır və onun ətrafı mozaik bordürlə bəzədilmişdir. Şimal divarının ortasında isə kiçik Mehrab işarələnmişdir.

•  
  1870
•  
  1890
•  
  1911
•  
  1911
•  
  1911
•  
  1964
•  
  1997
•  
  2007
•  
  2010
•  
•  
•  
•  

1. Немцева Н. Б. Ансамбль Шахи-Зинда: история — археология — архитектура XI—XXI вв. Самарканд, 2019.
2. Бабаджанов Б., Рустамов У. Эпиграфика комплекса «Шахи-Зинда» (тексты, переводы). Самарканд, 2015.