Trabzon əməliyyatı

Rus qoşunları Ərzurumu işğal etdikdən sonra rus komandanlığı Trabzon istiqamətində hücum əməliyyatı keçirmək qərarına gəldi. General Vladimir Lyaxovun diviziyası sahil boyu hərəkətə keçdi. Hücum üçün artilleriya dəstəyi Batumi dəstəsində birləşmiş bir neçə döyüş gəmisi ilə Qara dəniz donanması tərəfindən təmin edildi. Aprelin 5-də rus qoşunlarının uğurlu əməliyyatı və dənizdən hücum edən qüvvələrin Rizəyə enişindən sonra türk ordusu Trabzondan çıxmağa məcbur oldu.^[2].

E.V.Maslovskinin döyüş xatirələrindən:^[3]

Türk əhalisinin böyük hissəsi şəhəri tərk etdi, lakin şəhər əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən bütün yunanlar, mitropolit və çoxsaylı ruhanilərin başçılığı ilə ermənilər Qafqaz ordusu komandanının qarşısına çıxdılar. Yunan və erməni əhalisinin sevinclə dolu, gül-çiçəkli qarşılaması və müşaiyəti ilə general Yudeniç, generallar Tomilov və Lyaxovun, polkovniklər Maslovski və Dratsenko şəhərin dar küçələri ilə Pravoslav Yunan kafedralına gedərək, burada on iki keşişin köməyi ilə Yunan Metropoliteni imperatorun sağlamlığı, xristian əhalinin türk hökmranlığından azad edilməsi üçün dua etdilər.

Rus qoşunları 100 km-dən çox irəliləyərək təkcə 3-cü Ordunu deyil, onun ehtiyat qüvvələrini də məğlub etdilər.^[4]

Qara dəniz donanması limandan dəniz bazası kimi istifadə edirdi. Onun komandanı I dərəcəli kapitan V.K.Lukin idi.

Rusiya imperiyasının Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı Kiçik knyaz Nikolay Nikolayeviç 1916-cı il Ərzurum əməliyyatının uğurunu 3-cü türk ordusunun sol cinahını məğlub edərək Trabzon limanını ələ keçirmək və bununla da Rusiya Primorsk departamentinin sağ cinahını təmin etmək qərarına gəldi. Plan Qafqaz Ordusunun (general-leytenant Lyaxovun komandanlığı altında Primorski dəstəsi: 11 batalyon, 9 taqım, 3 yüzlük, 4 mühəndis bölüyü- cəmi 15000-ə yaxın süngü və 38 ağır top) və Qara Dəniz Donanması gəmilərinin Batumi dəstəsi həyata keçirilməli idi (kapitan 1-ci dərəcəli M.M.Rimski-Korsakov: 1 döyüş gəmisi, 2 esmines, 2 torpedo qayığı, 2 silah gəmisi). Hücum Qara dəniz sahilləri ilə Lazistan silsiləsi arasındakı yeganə yol boyunca gerçəkləşdiriləcəkdi.

Yanvarın 23-də (5 fevral) Batumi dəstəsinin gəmiləri iki sahil batareyasının atəşini yatıraraq düşmənin Arxave çayı yaxınlığındakı mövqelərini atəşə tutdular. Ertəsi gün Rusiya zərbə qüvvəsi (7000 süngü və qılınc, 20 silah və 12 pulemyot^[5]) gəmilərin artilleriyasının dəstəyi ilə sayının yarısı qədər olan türklərin Lazistan dəstəsinə hücum etdi (general-mayor Əhməd Avni Paşa;^[6] 3400 nəfər, 6 pulemyot, 6 avtomat). Eyni zamanda, plastunların dəstəsi də türklərin sağ cinahından yan keçdi. Qısa döyüşdən sonra düşmən çayın sol sahilindəki mövqelərini tərk edərək 15 kilometr geri çəkilərək Sumli və Vitse tərəfə çəkildi. Sahil boyu hərəkət edən Batumi dəstəsinin gəmiləri geri çəkilən türk dəstələrini atəşə tutdu. Üç gün davam edən döyüşlərdə türklər 500-ə qədər şəhid verdi,^[7] Primorski dəstəsindən 160 nəfər həlak oldu və yaralandı, Batumi dəstəsinin gəmilərində isə itki olmadı.

Yanvarın 24-də və 25-də Primorski dəstəsi düşməni təqib edərək, onların arxa cəbhədə möhkəmlənməsinə mane oldu. Yanvarın 26-da dəstə türklərin sol sahilində möhkəmləndikləri Əbu-Vits-Deresi çayına çatdı. Fevralın 1-də general Lyaxov əvvəlki plandan istifadə edərək (soldan dəniz silahları ilə atəşə tutulduqdan və sağ cinahdan plastunları əhatə etdikdən sonra) türk mövqelərinə hücum etmək qərarına gəldi, lakin dənizdəki hava şəraiti gəmilərin sahilə yaxınlaşmasına imkan vermədi.^[8] Fevralın 2-də Batumi dəstəsi bütün günü çayın sol sahilini atəşə tutdu, lakin lazımi kəşfiyyatın olmaması səbəbindən artilleriya atəşi kifayət qədər effektli olmadı. Nəticə etibarı ilə Lyaxov plastunlardan hərəkət gözlədiyindən, əsas qüvvələrlə hücuma keçmədi. Fevralın 3-nə keçən gecə türklər rusların əsas qüvvələrinə hücum etməyə çalışdılar, lakin geri atıldılar, bundan sonra Primorski dəstəsi Batumi dəstəsinin dəstəyi ilə hücuma keçdi və fevralın 6-da Afina şəhərindəki Böyük-dərə çayına çatdılar.

Böyük-Dərə çayı üzərindəki türk mövqeləri əvvəlcədən möhkəmləndirilmişdi və ərazi hücum üçün əlverişsiz idi. Fevralın 17-də Lyaxov bölmələrin, gəmilərin komandirləri və "Jarkiy" esminesindəki eniş məntəqələrinin komendantları ilə birlikdə kəşfiyyat üçün Afina şəhəri ərazisində sahilə yaxınlaşdı. Müşahidələr göstərdi ki, türklər öz mövqelərinin sahil cinahını güclü şəkildə möhkəmləndirmişdilər, ona görə də desantın düşmənin arxa hissəsində, bilavasitə Afina yaxınlığında yerləşdirilməsi planlaşdırıldı. Fevralın 19-da Plastun dəstələri Pont Tavrı yamacları boyu yuxarı qalxdılar.

rus dilində

• Авакян Г.Г., Балбабян Н.С., Захаров В.А., Новиков В.В. и др. Армяне в Первой мировой войне (1914-1918 гг.). М.: Редакционно-издательский дом «Российский писатель». 2014. ISBN 978-5-91642-139-2.
• Айрапетов О. Р. Участие Российской империи в Первой мировой войне (1914—1917): Серия из 4 книг. М.: Кучково поле. 2014—2016.
• Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. М.: Воениздат НКО СССР. 1946.
• Масловский, Евгений Васильевич. Мировая война на Кавказском фронте, 1914-1917 г. : стратегический очерк : с приложением 13 схем, двух таблиц и одной диаграммы на отдельных листах и 22 приложений в тексте книги. Париж: Книгоизд-во Возрождение. 1933. Доступно скачивание (без схем).
  • Масловский Е. В. Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г.: стратегический очерк. Военные мемуары, 1914—1917. М.: Вече. 2015. ISBN 978-5-4444-1754-6.
• Новиков Н. Операции флота против берега на Черном море в 1914–1917 гг. — М.: Воениздат НКО СССР, 1937

ingilis dilində

• Allen W. E. D.^[ing.], Муратов, Павел Павлович. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border. 1828—1921 (ing.). Cambridge: CUP. 1953. ISBN 978-1-108-01335-2.
  • Аллен У., Муратов П. Битвы за Кавказ. История войн на турецко-кавказском фронте. 1828—1921. М.: Центрполиграф. Пер. с англ. Е. В. Ламановой. 2016. ISBN 978-5-9524-5203-9.

fransız dilində

• Корганов Г. Г. Участие армян в мировой войне на Кавказском фронте (1914—1918): с 19-ю схемами (2-е изд., доп). М.: Ключ-С. Пер. с фр. Ю. Л. Пирумяна, Э. Е. Долбакяна. 2018. ISBN 978-5-6041804-1-9.

məqalələr

• Олейников А.В. Трапезундская операция. Битва за осколок Византийской империи // Битва гвардий. 2021.
• Мартиросян Д. Взаимодействие Кавказской армии и Черноморского флота в ходе Трапезундской операции (23 января — 5 апреля 1916 г.) // Морской сборник. — 2023. — № 4. — С. 84—90.