Tam xeyirxahlıq (lat. Omnibenevolence) — maksimal xeyirxahlığa malik olma xüsusiyyətidir. Bəzi filosoflar, məsələn Epikür,[a] şər problemi nəticəsində bir tanrının bu xüsusiyyəti eyni zamanda hər şeyi bilmə (omniscience) və hər şeyə qadirlik (omnipotence) ilə birlikdə nümayiş etdirməsinin qeyri-mümkün və ya ən azı ehtimal baxımından zəif olduğunu iddia etmişlər. Bununla belə, Alvin Plantinqa kimi bəzi filosoflar bu xüsusiyyətlərin birgə mövcudluğunun mümkünlüyünü müdafiə edirlər.
Omnibenevolence sözü latınca “hamısı” mənasını verən omni- prefiksindən və müvafiq olaraq “yaxşı” və “iradə” mənalarını ifadə edən bene və volens sözlərindən törəmişdir. Beləliklə, termin “tam xeyir iradə” mənasını verir.[1]
Termin formaca omniscience və omnipotence terminlərinə uyğun qurulmuşdur və adətən “tam xeyirxah, hər şeyi bilən, hər şeyə qadir” bir tanrı anlayışını ifadə etmək üçün onlarla birlikdə işlədilir. Filosoflar və ilahiyyatçılar daha çox “tamamilə yaxşı” kimi ifadələrdən[2] və ya sadəcə “xeyirxahlıq” terminindən istifadə edirlər. “Omnibenevolence” sözü “yaxşılıq” anlayışının necə başa düşülməsindən asılı olaraq tam ədalətli, hər kəsi sevən, tam mərhəmətli və ya bir sıra digər keyfiyyətləri ifadə edə bilər. Bu səbəbdən “omnibenevolent” bir varlığın necə davranacağı barədə ümumi razılaşma yoxdur.
Oxford English Dictionary-yə görə, termin ingilis dilində ilk dəfə 1679-cu ildə qeydə alınmışdır. Katolik Kilsəsinin bu termini nə liturgiyada, nə də Katexizmdə istifadə etdiyi görünmür. Xüsusilə Müqəddəs Tomas Akvinalı Summa Theologica əsərində izah edirdi ki, Tanrı kainatın ümumi nizamı üçün daha böyük xeyir naminə fiziki dünyada şəri dolayı yolla istəyə bilər.[3]
Müasir dövrdə bu termini işlədənlər arasında Corc Smit də vardır; o, 1980-ci ildə nəşr olunmuş Atheism: The Case Against God kitabında ilahi atributların bir-biri ilə uyğunsuz olduğunu iddia edirdi.[4] Bununla yanaşı, termin ilahi atributların tutarlılığını müdafiə edən müəlliflər tərəfindən də istifadə olunur; bunlara, o cümlədən, Jonathan Kvanviqin The Problem of Hell (1993)[5] əsəri, eləcə də Coşua Hoffman və Qeri Rozenkrantsın The Divine Attributes (2002)[6] kitabı daxildir.
Termin bəzi tanınmış Roma Katolik xadimləri tərəfindən də istifadə edilmişdir; məsələn, yepiskop Robert Barron 2011-ci ildə nəşr olunan Catholicism: A Journey to the Heart of the Faith kitabında bu anlayışa yer verir.[7]
Tam xeyirxah və sonsuz mərhəmətli tanrı anlayışı ateist mövqedən müəyyən etirazlar doğurmuşdur; bunlara şər problemi və Cəhənnəm problemi daxildir. Bu problemlərə verilən cavablar teodisiyalar adlanır və ya ilahinin ümumi tutarlılığını müdafiə edən (məsələn, Svinbernin Providence and the Problem of Evil əsəri kimi), ya da konkret bir problemi hədəfləyən (məsələn, Çarlz Seymurun A Theodicy of Hell əsəri kimi) ola bilər.
Pandeizm tərəfdarları iddia edirlər ki, xeyirxahlıq (xüsusən də omnibenevolensiya) Kainatımızın hər hansı bir xüsusiyyətini izah etmək üçün zəruri deyil; çünki mənəvi baxımdan neytral olan və Kainatımızı indiki şəkildə yarada biləcək qədər güclü bir tanrı tərif etibarilə bunu edə bilərdi. Vilyam C. Leyn hesab edirdi ki, pandeizm bu yolla şərdən irəli gələn sübut arqumentindən yayınma imkanı yaradır:[8] 2010-cu ildə Leyn belə yazırdı:
|
Pandeizmdə Tanrı yer üzündəki hadisələrə hər saat müdaxilə edə bilən, nəzarətçi, səmavi bir güc deyil. Artıq “yuxarıda” mövcud olmadığı üçün Tanrı yuxarıdan müdaxilə edə bilməz və bunu etmədiyinə görə qınanıla da bilməz. Bunun əvəzinə Tanrı bütün əzablara — istər maral balasınınkı olsun,[9] istərsə də başqasınınkı — özü qatlaşır.
Buna baxmayaraq, skeptik soruşa bilər: “Niyə bu qədər çox əzab olmalıdır? Niyə dünyanın quruluşu buna səbəb olan hadisələri aradan qaldırmasın və ya dəyişdirməsin?” Pandeizmdə cavab aydındır: vahid qalmaq üçün dünya məlumatı qarşılıqlı əlaqələr vasitəsilə ötürməlidir. Etibarlı ötürmə nisbətən sadə və vahid qanunlar tələb edir. Əzaba səbəb olan hadisələri ötüb keçən və ya onların təbii nəticələrini dəyişdirən qanunlar isə ya son dərəcə mürəkkəb olmalı, ya da (eyni məna ilə) saysız-hesabsız istisnalar ehtiva etməli idi.[8]:76–77 |
|
Teoloji əsaslandırma Tanrının öz-özünə mövcudluq xüsusiyyətindən qaynaqlanır: ilahiyyatçıların Tanrıya aid etdikləri, asılı olmayan və öz-özünü təmin edən varoluş tərzindən. Çünki əgər Tanrı əxlaqi baxımdan mükəmməl olmasaydı, yəni yalnız böyük, lakin məhdud xeyirxahlığa malik bir varlıq olsaydı, onun mövcudluğu kontingentlik elementi daşıyardı; çünki həmişə daha böyük xeyirxahlığa malik bir varlıq təsəvvür edilə bilərdi.[10] Buna görə də tam xeyirxahlıq mükəmməl varlıq ilahiyyatı üçün zəruri hesab olunur.[11]
Vesli ənənəsində olan ilahiyyatçılar (bax: Tomas Cey Oord) tam xeyirxahlığı Tanrının əsas atributu hesab edirlər. Bəzi hiper-kalvinist şərhlər isə tam xeyirxahlığı rədd edir. Məsələn, Vestboro Baptist Kilsəsi bu mövqeyi ilə məşhurdur.
Xristian apologeti Vilyam Leyn Kreyq iddia edir ki, İslam tam xeyirxahlıq ideyasını qəbul etmir.[12]
Galatians 5,18-23 Müqəddəs Ruhun doqquz bəhrəsi arasında “xeyirxahlıq” da sadalanır. Bu, Tanrının atributlarından biri hesab olunur.
Numbers 14,18 belə deyir: “Rəbb səbirli və mərhəmətdə boldur, günahı və üsyanı bağışlayandır; lakin günahkarı əsla təmizə çıxarmır, ataların günahını üçüncü və dördüncü nəslə qədər övladların üzərinə gətirir.”
- ↑ Şər probleminin ən erkən ifadəsinin Epiküra aid edildiyi söylənilir, lakin bu aid etmə dəqiq deyil.
- ↑ "Definition of Omnibenevolence" (ingilis).
- ↑ Bu ifadə bir çox nüfuzlu ensiklopediya və lüğət məqalələrində istifadə olunur, məsələn:
- Tooley, Michael. The Problem of Evil // Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2021.
- Blackburn, Simon. Evil, the Problem of // The Oxford Dictionary of Philosophy.
- ↑ "Summa Theologiae: The cause of evil (Prima Pars, Q. 49)". www.newadvent.org. İstifadə tarixi: 12 avqust 2020.
- ↑ Smith, George H. Atheism: The Case Against God. Prometheus Books. 1980. ISBN 087975124X.
- ↑ Kvanvig, Jonathan L. The Problem of Hell. Oxford University Press. 1993. [1]. ISBN 019508487X.
- ↑ Hoffman, Joshua; Gary Rosenkrantz. The Divine Attributes. Blackwell Publishing. 2002. ISBN 0631211543.
- ↑ Robert Barron. Catholicism: A Journey to the Heart of the Faith. 2011. ISBN 978-0307720511.
- ↑ 1 2 Lane, William C. "Leibniz's Best World Claim Restructured". American Philosophical Journal. 47 (1). yanvar 2010: 57–84. İstifadə tarixi: 9 mart 2014.
- ↑ Vilyam Rou mənasız əzab nümunəsi kimi meşə yanğınında dəhşətli şəkildə yanan, hərəkət edə bilməyən və ölümünə qədər günlərlə əzab çəkən maral balasını misal gətirmişdir.
- ↑ The infinity of God // Catholic Encyclopaedia. newadvent.org. İstifadə tarixi: 2 may 2008.
- ↑ "Perfect Being Theology". İstifadə tarixi: 20 May 2014.
- ↑ William Lane Craig. "Is the Islamic Concept of God Morally Inadequate?". Reasonable Faith.
- Basinger, David. "In what sense must God be omnibenevolent?" International Journal for Philosophy of Religion, Vol. 14, No. 1 (March 1983), pp. 3–15.
- Bruch, George Bosworth. Early Medieval Philosophy, King's Crown, 1951. pp. 73–77.
- Flemming, Arthur. "Omnibenevolence and evil". Ethics, Vol. 96, No. 2 (Jan. 1986), pp. 261–281.
- Oord, Thomas Jay. The Nature of Love: A Theology (2010) ISBN 978-0827208285
- Oppy, Graham. "Ontological Arguments and Belief in God" (Cambridge University Press) (1995), pp. 171–172.
- George H. Smith Atheism: The Case Against God,(Skeptic's Bookshelf) Prometheus Books (June 1980). ISBN 978-0840211156
- Wierenga, Edward. "Intrinsic maxima and omnibenevolence." International Journal for Philosophy of Religion, Vol. 10, No. 1 (March 1984), pp. 41–50.