Aseitlik (lat. a — “–dan”, lat. se — “öz”, həmçinin -lik şəkilçisi) — (öz-özünə mövcudluq, öz-özünü törətmə , öz-səbəblilik və avtokauzallıq) bir varlığın özündən və özü vasitəsilə mövcud olması xüsusiyyətidir.[1]
Bu anlayış adətən monoteist inanca istinad edir və ona görə Tanrı öz mövcudluğu, reallaşması və ya məqsədi üçün özündən başqa heç bir səbəbdən asılı deyil; varlığının səbəbi öz daxilindədir. Bu, Tanrını təbiəti etibarilə tamamilə müstəqil və öz-özünə mövcud olan bir varlıq kimi təqdim edir.
Aseitlik əsasən xristian ilahiyyatında müzakirə olunsa da, bir çox yəhudi və müsəlman ilahiyyatçılar da Tanrının bu mənada müstəqil olduğuna inanmışlar.[1] Bu müstəqillik və öz-özünə mövcudluq keyfiyyəti qədim dövrlərdən bəri müxtəlif adlarla təsdiqlənmişdir; lakin “aseitlik” terminindən istifadəyə yalnız Orta əsrlərdə başlanmışdır.[1]
Aseitliyin iki tərəfi vardır: biri mənfi, digəri müsbət — mütləq müstəqillik və öz-özünə mövcudluq.[1] W. N. Klark yazır:
Tarixi baxımdan ilk ortaya çıxan mənfi mənasında aseitlik Tanrının səbəbsiz olduğunu, mövcudluğunun mənbəyi üçün heç bir başqa varlıqdan asılı olmadığını təsdiqləyir. Müsbət mənasında isə Tanrının tam mənada öz-özünə yetərli olduğunu, mövcudluğunun kifayət səbəbini öz daxilində daşıdığını bildirir.[2]
Birinci anlayış “filosofların Tanrısı”ndan (ilk dəfə Ksenofan tərəfindən təsvir edilən anlayış) qaynaqlanır,[3] ikinci anlayış isə “Vəhyin canlı Tanrısı”ndan (Mən Var Olanam: Çıxış 3:14) irəli gəlir.[4]
Bu inancın bir hissəsi kimi, aseit olan Tanrının dəyişməz olduğu qəbul edilir (bax: Qədim ibranilər 13:8).[1] Dəyişmə inkişaf deməkdir. Tanrı keçmişdə də, indi də və gələcəkdə də Mütləq Kamil olduğu üçün dəyişməyə ehtiyac yoxdur: o, αὐτουσίαdır (dəyişməz: Nissalı Qriqori),[5][6] actus purus[7] və ipsum esse subsistens[8][9] (Tomas Akvinalı).
Bir çoxları (məsələn, Tomas Akvinalı) həmçinin hesab edirdilər ki, aseitlik ilahi sadəlik (divine simplicity) nəticəsini doğurur: Tanrı heç bir növ hissələrə (məkan, zaman və ya abstrakt) malik deyil, çünki mürəkkəb varlıqlar öz hissələrindən asılıdır və onlarla eyniyyət təşkil etmirlər.[10] Klassik teistlər tez-tez əlavə bir nəticə də çıxarmışlar: Tanrının duyğusuz və ya “əzab çəkməz” (impassibility) olması; çünki duyğu bir agentə məruz qalmağı (passiv olmağı), yəni asılılığı ifadə edir.[11] Bu belədir, çünki Tanrı hər şeyi yaratmış olsa da, yaratdıqlarından asılı deyil.
Bu varlığın Tanrı adlandırılıb-adlandırılmaması “Yaradan” etiketinin Tanrı üçün sabit təyinedici olub-olmamasından asılıdır. Əksər teistlər Tanrıdan başqa hər şeyin Tanrı tərəfindən meydana gətirildiyinə inanırlar və bir çoxları (məsələn, Müqəddəs Tomas Akvinalı) kainatın aseit olmamasından Tanrının mövcudluğuna doğru arqument irəli sürürlər; bu baxımdan məsələ yüksək dərəcədə nəzəri xarakter daşıyır. Abstrakt obyektlərin mövcudluğu ilahi aseitliyə potensial təhlükə yarada bilər; filosof Vilyam Leyn Kreyq bu problemi God Over All kitabında uzlaşdırmağa çalışır. Yəhya 1:3 ayəsində deyilir: “Hər şey Onun vasitəsilə var oldu və Onsuz heç nə var olmadı.” aorist zaman forması göstərir ki, (Tanrıdan başqa) mövcud olan hər şey keçmişdə müəyyən bir anda meydana gəlmişdir. Bu ayə güclü metafizik nəticə daşıyır: Tanrıdan başqa nə atemporal, nə də sempiternal mənada əbədi varlıqlar mövcuddur. Tanrının Özündən başqa mövcud olan hər şey zaman daxilində yaranmanın məhsuludur.[12]
Aseitlik həmçinin Tanrı anlayışı ilə — Tanrının bir varlıq olması və ya mövcud olması ideyası ilə — məntiqi baxımdan uyğunsuz olduğu üçün tənqid edilmişdir.[13] Bundan əlavə, iddia olunur ki, aseitlik anlayışı məntiqi baxımdan dairəvi və ya ziddiyyətli olmamaq üçün tətbiq edildiyi varlıq öz xassələri ilə eyniləşdirilməli, yəni onları sadəcə təcəssüm etdirməməli və ya “daşımalı” deyil; bu halda isə həmin varlıq qeyri-şüurlu bir qüvvə və ya qeyri-müəyyən canlılığa malik potensial olardı (bax: monada). Bu isə Tanrının şəxs və ya səbəbverici agent olması fikri ilə ziddiyyət təşkil edir; çünki şəxslər və agentlər xassələr (və ya xassələr kompleksi) deyillər.[14] Şopenhauer isə aseitliyi (özündən asılı olmağı) iradəyə aid edir və onu səbəb əlaqələrindən kənarda, özü və özü üçün mövcud olan yeganə varlıq hesab edir.[15]
- ↑ 1 2 3 4 5 Sauvage, George. "Aseity". Catholic Encyclopedia , New Advent. 1907. İstifadə tarixi: 15 iyul 2012.
- ↑ Clarke, W. N. "Aseity (Aseitas)". New Catholic Encyclopedia. 1 yanvar 2003. 28 mart 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 noyabr 2014.
Aseity has two aspects, one positive and one negative. In its negative meaning, which emerged first in the history of thought, it affirms that God is uncaused, depending on no other being for the source of God's existence. In its positive meaning, it affirms that God is completely self-sufficient, having within Godself the sufficient reason for God's own existence.
- ↑ "The Reception of Xenophanes' Philosophical Theology in Plato and the Christian Platonists" (PDF).
- ↑ Jean Daniélou. The God Of True Philosophy // God and the Ways of Knowing. San Francisco: Ignatius Press. 1957. 210. ISBN 978-0898709391. İstifadə tarixi: 15 iyul 2012..
- ↑ Pohle, Joseph. Dogmatic Theology, Vol. 1: God, His Knowability, Essence, and Attributes. Freiburg im Breisgau: B. Herder. 1911. ISBN 978-1440052811. pp. 162, 172, 174.
- ↑ Həmçinin bax: occurrences.
- ↑ Pohle (1911). s. 164.
- ↑ Pohle (1911). eyni yer.
- ↑ Həmçinin bax: occurrences.
- ↑ Summa Theologica, I, Sual 3, Maddə 7.
- ↑ Avqustinin emosiyalar nəzəriyyəsinin, xüsusilə Tanrının kamilliyi ilə əlaqədə izahı üçün bax: Nicholas Wolterstorff, “Suffering Love”, Philosophy and the Christian Faith, red. Thomas V. Morris (Notre Dame, IN: Notre Dame University Press, 1988).
- ↑ Craig, William Lane. "Biblical Basis of God's Unique Aseity". İstifadə tarixi: 19 may 2014.
- ↑ Paul Tillich, Systematic Theology (Chicago: Chicago University Press, 1951), s. 236 və sonrası.
- ↑ Richard M. Gale, On the Nature and Existence of God
- ↑ Payne, E., The World as Will and Representation (c. 2), Dover, 1958, s. 320.
- Alston, William P. "Hartshorne and Aquinas: A Via Media", in Divine Nature and Human Language. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1989.
- Hartshorne, Charles. The Divine Relativity: A Social Conception of God. New Haven, CT: Yale University Press, 1948.
- Morris, Thomas V. Our Idea of God. Chap. 6. Downer's Grove, Illinois: InterVarsity Press, 1991.
- Thomas Aquinas. Summa Theologica, I, Q. 3. Many editions.
- Brower, Jeffrey E. "Simplicity and Aseity (Forthcoming in Oxford Handbook of Philosophical Theology)" (PDF). 21 fevral 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2012.
- Pohle, Joseph. Aseity – The Fundamental Attribute of God (pp. 165 ss.) // Dogmatic Theology, Vol. 1: God, His Knowability, Essence, and Attributes. Freiburg im Breisgau: B. Herder. 1911. ISBN 978-1440052811.. See also: God: His Knowability, Essence, and Attributes by Joseph Pohle – Ebook.
- Craig, William Lane. "The Platonic Challenge to Divine Aseity". YouTube. 22 dekabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 may 2014.