Takşon (mac. Taksony, Taxis, Tocsun;[1] 931, Macarıstan – təq. 972, Macarıstan) — X əsrin ortalarında Macarıstan knyazlığını idarə etmiş böyük knyazlardan biri. Takşon Macarların Karpat hövzəsinə köçündən sonrakı dövrdə Macarıstan dövlətçiliyinin formalaşmasında və Avropa ilə əlaqələrinin qurulmasında mühüm rol oynamışdır.[2][3]
| Takşon | |
|---|---|
.jpg) | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 931 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | təq. 972 |
| Vəfat yeri | |
| Atası | Zoltán of Hungary |
| Uşaqları | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Takşon Böyük Macar knyazı Jolt (mac. Zoltán) oğludur və 940-cı illərin əvvəllərində Macarıstan knyazlığının rəhbəri olmuşdur.[4][5]O, macarların əsas idarəetmə sisteminə uyğun olaraq knyaz ailəsindən gəlirdi və onun hakimiyyətə gəlməsi ənənəvi irsi qaydalara əsaslanırdı.[6] Mənbələrə görə, Takşonun anası bolqar mənşəli aristokrat qadın olmuşdur, bu da onun Balkan regionu ilə yaxın əlaqələrə malik olduğunu göstərir.[3][7] Takşon X əsrin ortalarında, ehtimal ki, atası Joltun ölümündən sonra böyük knyaz olmuşdur. Onun hakimiyyətə gəlişi dövründə Macar tayfaları artıq Karpat hövzəsində məskunlaşmış və Avropada tanınan siyasi güc halına gəlmişdi.[8][9]
Takşon dövründə Macarlar Şərqi Frankiya (indiki Almaniya), İtaliya və Balkan ölkələrinə hərbi yürüşlər etmişdir. Onun orduları 955-ci ildə Lex döyüşündə I Otto tərəfindən məğlub edildikdən sonra macarlar Avropada əvvəlki hərbi üstünlüklərini itirməyə başladılar.[10] Lex məğlubiyyətindən sonra Takşon Şərqi Frankiya və digər Avropa dövlətləri ilə daha diplomatik siyasət yürütməyə başladı. O, gələcək Macarıstan krallarının Avropaya inteqrasiyasını təmin etmək üçün qərblə əlaqələri möhkəmləndirməyə çalışmışdır.[11]
Takşon dövründə Avropanın müxtəlif bölgələrindən, xüsusən də Almaniyadan və Balkanlardan Macar torpaqlarına köç edən yeni xalqlar məskunlaşmağa başladı. Onun xaricdən gətirdiyi mühacirlər Macar tayfalarının iqtisadi və mədəni inkişafına töhfə vermişdir.[12] Takşonun hakimiyyəti dövründə Macarlar köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçməyə və feodal dövlət modelini formalaşdırmağa başlamışdılar.[13] Onun dövründə Macarlar xristian dünyası ilə daha sıx təmasda oldular, lakin o özü rəsmi olaraq xristianlığı qəbul etmədi. O, oğlu Qezanı (mac. Géza) xristianlarla əlaqələri möhkəmləndirmək üçün evləndirdi, bu da sonrakı Macarıstan krallarının xristianlaşmasına zəmin yaratdı.[14]
Takşonun dövrü Macarıstan dövlətçiliyinin keçid dövrü hesab olunur.[15] O, 972-ci ildə vəfat etmişdir və yerinə oğlu Qeza keçmişdir. Onun hakimiyyət dövrü macarların hərbi ekspansiya dövründən siyasi və diplomatik sabitliyə keçid dövrü kimi qiymətləndirilir. Takşonun siyasi irsi Macarıstan krallığının əsasının qoyulması və xristianlığın qəbuluna gedən yolun açılması olmuşdur. Takşon Macarıstan dövlətçiliyinin formalaşmasında mühüm rol oynamış, Avropada diplomatik əlaqələr qurmuş və Macar tayfalarını feodal sistemə inteqrasiya etməyə başlamışdır. Onun dövründə Macarıstan yürüşləri zəifləmiş, amma ölkənin Avropaya yaxınlaşması prosesi güclənmişdir. Onun siyasəti oğlu Qeza və nəvəsi Müqəddəs İştvan (mac. Szent István) tərəfindən davam etdirilmiş və nəticədə Macarıstan krallığı rəsmi olaraq xristian dövləti halına gəlmişdir.[16]
| Arpad | Menumorut* | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Jolt | qızı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II Dyula | Takşon | "Polovtsiyalı" qadın** | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şarolt | Qeza | Mihay | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Macarıstan kralları (1046-cı ilə qədər) | a Tatoni qəbiləsindən olan qadın | Vazul | Laslo | Premislava*** | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Macarıstan kralları (1046-cı ildən) | Bonuzlo və ya Domoslav | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
*Menumorutun həqiqi və ya uydurulmuş bir şəxs olması müasir alimlər tərəfindən müzakirə olunur.
**Xəzər, Peçeneq və ya Volqa bolqar qadını
***Kristo yazır ki, o, Kiyev Rus dövlətinin Rüriklər sülaləsinin üzvüdür.
- ↑ McKitterick, Rosamond; Reuter, Timothy; Fouracre, Paul; Abulafia, David; Allmand, C. T.; Luscombe, David Edward; Jones, Michael; Riley-Smith, Jonathan. The New Cambridge Medieval History: Volume 3, C.900-c.1024. Cambridge University Press. 23 March 1995. ISBN 9780521364478 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 55), p. 121.
- ↑ 1 2 Kristó, Makk, 1996. səh. 24
- ↑ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 57), p. 127.
- ↑ Györffy, 2002. səh. 180, 291
- ↑ Liudprand of Cremona: Retribution (ch. 5.33), p. 194.
- ↑ Kordé, 1994. səh. 659
- ↑ Engel, 2001. səh. 15
- ↑ Spinei, 2003. səh. 82
- ↑ Berend, Nora. At the Gate of Christendom: Jews, Muslims and "Pagans" in Medieval Hungary, c. 1000-c.1300. Cambridge University Press. 2006. ISBN 978-0-521-02720-5.
- ↑ Berend, Nora; Laszlovszky, József; Szakács, Béla Zsolt. The kingdom of Hungary // Berend, Nora (redaktor). Christianization and the Rise of Christian Monarchy: Scandinavia, Central Europe and Rus', c.900–1200. Cambridge University Press. 2007. 319–368. ISBN 978-0-521-87616-2.
- ↑ Engel, Pál. The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B. Tauris Publishers. 2001. ISBN 1-86064-061-3.
- ↑ Györffy, György. King Saint Stephen of Hungary. Atlantic Research and Publications. 1994. ISBN 978-0-88033-300-9.
- ↑ Györffy, György. A magyarok elődeiről és a honfoglalásról: kortársak és krónikások hiradásai [=On the Forefathers of the Hungarians and their Conquest of the Carpathian Basin: Reports by Contemporaries and Chroniclers] (macar). Osiris Kiadó. 2002. ISBN 963-389-272-4.
- ↑ Kordé, Zoltán. Taksony // Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc (redaktorlar ). Korai magyar történeti lexikon (9–14. század) [=Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)] (macar). Akadémiai Kiadó. 1994. səh. 659. ISBN 963-05-6722-9.
- ↑ Kristó, Gyula; Makk, Ferenc. Az Árpád-ház uralkodói [=Rulers of the House of Árpád] (macar). I.P.C. Könyvek. 1996. ISBN 963-7930-97-3.
- Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Edited, Translated and Annotated by Martyn Rady and László Veszprémy) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; ISBN 978-963-9776-95-1.
- Liudprand of Cremona: Retribution and King Otto (2007). In: The Complete Works of Liudprand of Cremona (Translated by Paolo Squatriti); The Catholic University of Press; ISBN 978-0-8132-1506-8.
- Madgearu, Alexandru. The Romanians in the Anonymous Gesta Hungarorum: Truth and Fiction. Romanian Cultural Institute, Center for Transylvanian Studies. 2005. ISBN 973-7784-01-4.
- Spinei, Victor. The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century. Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies) and Museum of Brăila Istros Publishing House. 2003. ISBN 973-85894-5-2.
- Tóth, Sándor László. Zaltas // Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc (redaktorlar ). Korai magyar történeti lexikon (9–14. század) [=Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)] (macar). Akadémiai Kiadó. 1994. səh. 741. ISBN 963-05-6722-9.