Təbrizin Rusiya tərəfindən işğalı (1911)

1905-ci ildə bütün İranda məşrutə hərəkatı başlamışdı. 1908-ci ildə Tehranda əksinqilabı çevriliş baş verdikdən sonra buna qarşı bir çox yerlərdə üsyanlar başladı. Bu üsyanların ən böyüyü isə Təbriz şəhərində baş vermişdir.^[3]

Məşrutə inqilabının qələbəsindən cəmi dörd ildən az vaxt keçməsinə baxmayaraq, ölkədə böhranlı və anarxik şərait hökm sürürdü. Naib-üs-səltənə ölkədən kənarda idi, hökumət kabineti zəif və sabitsiz vəziyyətdə idi, Etidaliyyun partiyası ilə Demokrat partiyası arasındakı rəqabət isə ən yüksək həddə çatmışdı. Digər tərəfdən, Rusiyanın və İngiltərənin İranda açıq və gizli rəqabətləri ölkənin bir çox işlərini iflic vəziyyətinə salmışdı. Təbrizdə sürgündə olan Məhəmmədəli şah isə Rusiyanın maliyyə və hərbi yardımı ilə İranın şimal sərhədlərində Türkmən və Azərbaycan tayfalarından qüvvə toplamağa çalışırdı.^[4]

Amerikalı maliyyəçi Morqan Şuster İrana daxil olduqdan sonra ona İranın Baş Xəzinədarlığı vəzifəsi həvalə olundu və Məclis tərəfindən bu sahədə tam səlahiyyət verildi.^[5] Onun həyata keçirdiyi bir çox maliyyə islahatları Rusiya və İngiltərənin maraqları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Bu səbəbdən Rusiya və Böyük Britaniya Şusterin ölkədən çıxarılmasını tələb etdilər. Nəticədə, Məlikmənsur mirzə Qovanlı-Qacarın əmlakının müsadirəsindən sonra Rusiya dövləti İrana ultimatum (son xəbərdarlıq) verdi. Məclis bu ultimatumla razılaşmadı, lakin ölkənin işğal olunacağı qorxusundan hökumət Məclisi buraxdı və daha sonra Şusteri İrandan qovdu. Lakin bu sonrakı hadisələrə real olaraq təsir etmədi.^[6][7]

Müzəffərəddin şahın ikinci oğlu Məlikmənsur Mirzə Qovanlı-Qacar Şüaü’s-səltənə idi. O, Tehranda, həmçinin Şimranda geniş torpaq sahələrinə və mülklərə sahib idi. Onun təqaüdü digər Qacar şahzadələrindən daha çox idi. Məşrutə inqilabından sonra birinci Məclis şahzadələrin təqaüdlərini azaltdı. Buradan etibarən Şüaü’s-səltənənin məşrutə hərəkatına qarşı düşmənçiliyi başlandı. Tehranın məşrutəçilər tərəfindən fəth olunması və Məhəmmədəli şahın taxtdan endirilməsindən sonra şah Rusiyaya sürgün edildi. Lakin bir müddət sonra taxt-tacını yenidən ələ keçirmək üçün üsyan qaldırdı. Bu işdə onun iki qardaşı – Şüaü’s-səltənə və Salarü’d-dövlə – də ona qoşuldular. Onların cəhdi uğursuz oldu və Məclis Şüaü’s-səltənənin əmlakının müsadirəsinə hökm verdi. O dövrdə maliyyə işlərinə cavabdeh olan Şuster, jandarm qüvvələrini Şüaü’s-səltənənin bağını ələ keçirmək üçün göndərdi. Rusiya səfirliyi isə bu zaman Şusterin fəaliyyətinə mane olmaq üçün bəhanə axtarırdı. Buna görə də, iddia etdi ki, Şüaü’s-səltənənin Rusiya İstiqraz Bankına borcu var və onun əmlakı borc ödənilənədək həmin bankın sərəncamında olmalıdır. Bunun ardınca Rusiya ilə Məclis arasında ixtilaf böyüdü və Rusiya hökuməti İranı diplomatik münasibətləri kəsməklə hədələdi.^[8][9]

Ruslar, Morqan Şusterin İran Maliyyə Nazirliyində xidmətə götürülməsini bəhanə edərək, üç tələbdən ibarət olan ultimatum təqdim etdilər. Bunlardan biri də Şusterin İrandan çıxarılması idi. Əvvəlcə İran Məclisi Rusiyanın ultimatumunu qəbul etməkdən imtina etdi. Lakin Rusiyanın təhdidlərindən sonra İran hökuməti, işğaldan yayınmaq məqsədilə, Məclisi buraxdı və ultimatumun şərtlərini qəbul etdi. Buna baxmayaraq, Rusiya qoşunları İranın şimal bölgələrinə, o cümlədən Təbrizə hərbi yürüşə başladılar.^[8][9]

Rusiyanın İrana verdiyi ultimatum 1911-ci ildə Çar Rusiyası tərəfindən amerikalı maliyyə müşavirlərinin ölkədən çıxarılması məqsədilə təqdim olunmuşdu. 1910-cu ildə İranın ABŞ-dakı səfiri, ABŞ hökumətindən İranın maliyyə işlərini islah etmək üçün ekspertlərin göndərilməsini istəmişdi. Bu məqsədlə Morqan Şuster və digər dörd amerikalı müşavir – maliyyə, xəzinədarlıq, ədliyyə və jandarm idarələrində islahat aparmaq üçün – İran hökumətinin xidmətinə qəbul edildilər. Onlar 1290-cu il Ordibehişt ayının 17-də (8 may 1911) ailələri ilə birlikdə İrana daxil oldular.^[10]

1. Mister Şuster və Mister Kalferin vəzifədən azad edilməsi, Şusterin özü ilə gətirdiyi digər müşavirlərin taleyi isə yaxın zamanda müəyyən edilməlidir;
2. İran dövləti öhdəlik götürməlidir ki, gələcəkdə Rusiya və İngiltərə səfirlərinin razılığı olmadan xaricdən müşavir işə götürməyəcək;
3. Ultimatumun şərtlərini icra etmək məqsədilə Rusiya qoşunları İrana göndərildiyindən, bu hərbi yürüşün bütün xərclərini İran dövləti ödəməlidir;
4. Sözügedən ziyanın miqdarı və ödənilmə qaydası İranın cavabından sonra müəyyən olunacaqdır.

Eyni zamanda, Rusiya səfiri bəyan etmişdi ki, imperatorluq hökuməti ultimatumun icrasını qırx səkkiz saatdan artıq gözləməyəcək. Bu müddət ərzində rus əsgərləri açıq ərazilərdə qalacaqlar, əgər uyğun cavab verilməsə, Rusiya ordusu paytaxta tərəf irəliləyəcək və bu halda ziyanın miqdarı daha da artacaqdır.^[11]

Məclis Rusiyanın ultimatumunu qəbul etmədi. Normal qaydada hökumət devrilməli idi, lakin Naib-üs-səltənənin razılığı ilə hökumət öz mövqeyini saxladı.^[8][9]

Məclis və xalq ultimatumun qəbuluna qarşı çıxdılar. Ətbat-Əliyədə də (Müqəddəs məkanlarda) Axund Xorasani ultimatum qarşısında müqavimət göstərmək üçün bir sıra alimlərlə birlikdə Tehrana yollanacağını elan etmişdi. Lakin o, Nəcəfdən çıxmadan öncə müəmmalı şəkildə vəfat etdi. Əhməd şahın azyaşlı olmasına görə səlahiyyətləri əlində saxlayan Əbülqasım xan Qaragözlü Məclisi buraxdı.^[12] Sonradan qeyri-qanuni quulmuş Nəcəfqulu xan Bəxtiyari hökuməti, o cümlədən xarici işlər naziri Mirzə Həsən xan Vüsuqəddövlə, kabinet üzvlərini topladı və ultimatumun şərtlərini qəbul etdilər. Beləliklə, səkkiz ay yarım xidmət etmiş Şusterin vəzifəsinə son qoyuldu və onunla gəlmiş on dörd amerikalının taleyinin müəyyən edilməsi təxirə salındı.^[11] İkinci Məclisin buraxılmasından üçüncü Məclisin çağırılmasına qədərki dövr Məşrutə tarixində "fitrət dövrü" kimi tanınır. Bununla yanaşı, rus qüvvələri Təbriz, Zəncan və Rəşt şəhərlərini işğal etdilər və əhalinin bir hissəsini qətlə yetirdilər. Təbrizdə isə Mirzə Əli Siqqətülislam Təbrizi dar ağacından asıldı.^[4][13][12]

Rusların göndərdiyi ultimatum Təbrizdə narahatlığa səbəb olmuşdu. Beləliklə, 21 dekabrda Təbriz şəhərindəki fədailər 1909-cu ildən şəhərdə olan rus döyüşçülərinə hücum etdilər. Buna cavab olaraq, Rus İmperial Ordusunun bir briqadası General Voropanovun komandanlığı altında İran Azərbaycanına göndərildi. Bu birləşmənin tapşırığı Rəşt, Ənzəli və Təbrizi ələ keçirmək idi. Ən şiddətli döyüşlər Təbriz şəhərinin müdafiəçiləri ilə yaşandı.^[14]

Rusların hücumu 1290-cu il Azər ayının 28-29-da (20-21 dekabr 1911) rus kazaklarının Təbriz, Rəşt və Ənzəliyə yürüşü ilə başladı. Bununla belə, Təbrizdəki hadisələr digər iki şəhərə nisbətən daha sərt keçdi. Təbrizdə hücumun ilk günündə şəhər əhalisi müdafiəyə qalxdı və işğalçılarla döyüşdü. Təcrübəsizlik və vahid rəhbərliyin olmaması səbəbilə Rusiya ordusu şəhər sakinlərinə ağır itkilər yetirdi. Növbəti gün döyüş yenidən başladı, lakin günün sonunda tərəflər atəşkəsə razılaşdılar. Bu vaxta qədər böyük itkilərə baxmayaraq, Təbriz müdafiəçiləri hələ də mövqelərini qoruyurdular. Bu zaman ruslar Təbrizin digər bölgələrlə teleqraf əlaqəsini kəsdilər. Əlaqənin olmaması səbəbindən, təbrizli döyüşçülər atəşkəsdən istifadə edərək rusların qüvvələrini toplama planlarından xəbərsiz qaldılar.^[8][9]

Təbrizdəki ingilis konsulu Şipli yazırdı:

Bu zaman Culfa tərəfdən beş min əlavə qüvvə Təbrizə göndərildi və Qafqazın baş qubernatoruna göstəriş verildi ki, hərbi komandanlara, rus konsullarının rəyi əsasında, əhalini ən sərt şəkildə cəzalandırmaq səlahiyyəti verilsin.

Üçüncü gün yeni qüvvələrin gəlməsi ilə Təbriz müdafiəçilərinin müqaviməti qırıldı və şəhər Rusiya qoşunları tərəfindən işğal edildi. 31 dekabrda rus ordusu şəhərə daxil olmağı bacardı. İşğaldan sonra ruslar şəhərin müdafiəçilərinə və azadlıqsevərlərinə qarşı qisas tədbirləri həyata keçirdilər. Bu zaman şəhər əhalisinin xeyli hissəsi də rus əsgərləri və onların tərəfdarları tərəfindən qətlə yetirildi.^[15][14]

Təbriz şəhəri 1917-ci ilə qədər rus işğalı altında qaldı.^[16]

Ruslar Təbrizə bir neçə günlük top atəşindən və nəhayət, şəhərin işğalından sonra, Təbrizin məşrutəçi lərinə qarşı kütləvi edam tədbirlərinə başladılar. Edamlar 10 Məhərrəm (1 yanvar) tarixindən Mirzə Əli Siqqətülislam Təbrizi və Şeyx Səlimin tutulub dar ağacından asılması ilə daha da şiddətləndi. Şəhərin işğalından dərhal sonra ruslar məşrutəçilərin qatı düşməni Səməd xan Şücaəddövləni Təbrizin valisi təyin etdilər. Yeni valinin fəaliyyətə başlaması ilə birlikdə Təbriz əhalisinə qarşı qırğın daha geniş miqyas aldı.^[17]

Çoxlu sayda təbrizli adi insanlar rus əsgərləri tərəfindən adları qeydə alınmadan qətlə yetirildi. Qeydiyyata düşmüş ölənlərin sayı 1200 nəfərdən çox idi. Ruslar eyni zamanda Təbrizin məşhur fədailərini də kütləvi surətdə edam etdilər. Aşura günü ruslar üzərinə imperiya bayrağının rəngləri vurulmuş dar ağacları qurdular və edamları icra etdilər. Bu gün edam olunanlar arasında Əli Müsyöonün iki oğlu da var idi. Hələ iyirmi yaşına çatmamış bu iki qardaş dar ağacına gətirilərkən, boyunlarına keçirilən ipi öpdülər və Azərbaycan türkcəsində "Yaşasın Məşrutə!" deyə qışqırdılar. Onlar əslində heç bir cinayət törətməmişdilər. Lakin böyük qardaşları ruslara qarşı müqavimət göstərən fədailər sırasında olduğundan və ruslar onu ələ keçirə bilmədiklərindən, qisas hissini bu iki qardaşı edam etməklə təmin etmək istədilər.^[16][6]

Təbrizin süqutu İranda məşrutəçilik hərəkatının zəifləməsinin başlanğıcı oldu. Təbrizin ruslar tərəfindən işğalından sonra, rus səfirinin israrı və ingilis səfirinin təsdiqi ilə, məşrutə əleyhdarlarının qatı düşməni Səməd xan Azərbaycan bölgəsində İran hökuməti tərəfindən Təbrizin valisi təyin edildi. Səmədxan qısa müddətdə bölgədə azadlıqsevər düşüncə və təsirlərin bütün izlərini aradan qaldırdı. Demək olar ki, üç mindən artıq şagirdi olan 25 ibtidai və orta məktəbin hamısı fəaliyyətini dayandırdı və xaraba vəziyyətə salındı. O dövrdə Təbrizin ən mühüm təhsil müəssisəsi sayılan "Səadət" məktəbi dağıdılaraq yerlə-yeksan edildi. Səməd xan rusların təhriki ilə şəhərin nüfuzlu şəxslərini, tacirləri və sənətkarları bir yerə yığaraq, məcburən Məhəmmədəli şahın geri dönməsini tələb edən bir məktuba imza atdırdı.^[19]

Rus qoşunları Birinci Dünya Müharibəsinin ortalarınadək, yəni Osmanlı ordusunun hücumunadək Təbrizdə qaldılar. Dünya müharibəsi illərində Təbriz dəfələrlə döyüşən tərəflər arasında əl dəyişdirdi.

Ruslar Təbriz Ərk qalasının divar və bürclərini top atəşinə tutdular. Qala rusların nəzarətinə keçdikdən sonra isə, mərmilərin daşınması zamanı göstərilən səhlənkarlıq nəticəsində Ərk topxanasında yanğın baş verdi və tikili ciddi zərər gördü.^[6][16]

•  
  İşğal zamanı öldürülmüş Seyid Məhəmməd və Mirağa Xosrovşahinin cəsədləri
•  
  Tağıyev Qafqazinin cəsədi
•  
  Hacı Əli Firiuşun və Mirzə Əhməd Süheylinin edamı
•  
•  
  Rus kazakları və edam edilənlər
•  
  Yanan Ərk qalası
•  
  Ərk qalası üzərində rus bayrağı
•  
  Mirzə Ağabalaxanın edamı
•  
  5 təbrizlinin ruslar tərəfindən edam edilməsi.
•  
  5 təbrizlinin ruslar tərəfindən rus bayraqları ilə bəzədilmiş dar ağacında edam edilməsi.
•  
  Məhəmməd xan Əmirtuman ilə Kərim xanın edam edilməsi. Bu ikili Səttar xanın qardaşı oğlanları idilər və Səməd xanın əmri ilə edam edilmişdilər.
•  
  Məşədi Abbasəli Qəndfuruşun edam edilməsi.
•  
  Qulamxan Çarandabinin edamı.
•  
  Yusif xan Hökmabadinin parçalanmış cəsədi.
•  
  Əli Çapoxın öldürülməsi.

• Məşrutə inqilabı
• Səttar xan
• Təbriz üsyanı

• Cronin, Stephanie, Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions Since 1800, Routledge, 2013, ISBN 978–0415624336
• ‘Āqelī, Bāqer, Rūzshomār-e Tārīkh-e Īrān az Mashrūṭeh tā Enqelāb-e Eslāmī, fasl-e sāl-e 1290-ye khorshīdī, voqe‘āt-e Āzar māh, Tehran: گفتار, 1380
• Cronin, Stephanie, Artesh va Ḥokūmat-e Pahlavī, tarjomeh: Gholām-Reżā ‘Alībābā’ī, Tehrān: Khoshsteh, 1377
• Browne, Edward Granville Browne, Ketāb Nāmehā’ī az Tabrīz, motarjem: Ḥasan Javādī, Khvārazmī, 1387
• Javadi, Hasan, Edward Granville Browne (2008). Letters from Tabriz: The Russian Suppression of the Iranian Constitutional Movement, Mage Publishers, ISBN 978-1-933823-25-6
• Lāzārīān, Žānat D. Lāzārīān, Dāneshnāmeh-ye Īrāniyān-e Armanī, İrəvan, 2012
• Rezāzādeh Malek, Raḥīm, Enqelāb-e Mashrūṭeh-ye Īrān (Ketāb-e Ābī), chāp-e avval, Tehrān: Enteshārāt-e Māzīyār–Mo‘īn, 1377
• Dowlatābādī, Yaḥyā. Ḥayāt-e Yaḥyā, chāp-e sevvom, Enteshārāt-e ‘Aṭṭār, 1361, Tehrān., Yaḥyā, Ḥayāt-e Yaḥyā, chāp-e sevvom, Tehrān: Enteshārāt-e ‘Aṭṭār
• Kazemzadeh, Firuz, Russia and Britain in Persia, 1864-1914: A Study in Imperialism, Yale Russian and East European studies. Vol. 6. Yale University Press, 1968
• Minorsky və başqaları, V. Minorsky, C. E. Bosworth and Sheila S. Blair, "Tabriz", in C. E. Bosworth (ed.), Historic Cities of the Islamic World, Leiden: Brill, 2007