Türkiyə Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi (tür. Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi) — Türkiyədə Konstitusiyaya nəzarəti həyata keçirən ən yüksək məhkəmə orqanı. Qanunların, Prezident fərmanlarının və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Parlament prosedurunu həm forma, həm də mahiyyət baxımından konstitusiyaya uyğunluğunu araşdırır və qərar qəbul edir. Məhkəmə konstitusiya dəyişikliklərini yalnız forma baxımından araşdırır və ona nəzarət edir. Funksiyaları Türkiyə Konstitusiyasının 148-ci və 153-cü maddələri arasında göstərilib.[1]
| Türkiyə Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi | |
|---|---|
 Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin emblemi | |
 Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Ankarada yerləşdiyi bina | |
| Ümumi məlumatlar | |
| 39°50′42″ şm. e. 32°47′24″ ş. u.house HGYO | |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Yeri | Çankaya, Ankara |
| Yurisdiksiya | Türkiyə |
| Yaranma tarixi | 25 aprel 1962-ci il |
| Sədr | Kadir Özkaya |
| anayasa.gov.tr | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Lazım gələrsə, Konstitusiya Məhkəməsi, həm də Ali Məhkəmə (türk. Yüce Divan) kimi fəaliyyət göstərir ki, Prezident, Vitse-prezident, Nazirlər Kabinetinin üzvləri və ya yüksək məhkəmə hakimləri haqqında qaldırılan hər hansı işə baxır. Həmin funksiyalara əlavə olaraq, Konstitusiya ilə təmin edilən Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası çərçivəsində əsas hüquq və azadlıqlardan birinin dövlət orqanları tərəfindən pozulduğunu əsas gətirərək fərdi müraciətləri araşdırır.[2]
Konstitusiya Məhkəməsinin müddəaları 1961-ci il Türkiyə Konstitusiyasının “Məhkəmə hakimiyyəti” adlı bölməsinə daxil edilmişdir (üçüncü hissə - üçüncü bölüm). Konstitusiya Məhkəməsinin funksiyası digər məhkəmə orqanlarından fərqlənir. Konstitusiya Məhkəməsi müxtəlif vəzifələri yerinə yetirir: qanunların Konstitusiyaya uyğunluğuna nəzarət edir, Qanunvericilik orqanlarının üzvlərinin hərəkətlərinə nəzarət edir, Ali Məhkəmə kimi fəaliyyət göstərir, siyasi partiyalara nəzarət edir və bəzi inzibati vəzifələri yerinə yetirir. Bu vəzifələr Konstitusiya Məhkəməsini digər məhkəmə orqanlarından fərqləndirir.[3]
Konstitusiya Məhkəməsi öz funksiyasını yerinə yetirərkən digər məhkəmə orqanlarının funksiyalarından fərqli rol oynayır. Bütövlükdə Konstitusiya Məhkəməsinin funksiyasını mücərrəd hüquq məsələlərinin həlli, yəni hüquq prinsiplərinin obyektiv izahı və azadlığa əsaslanan demokratik dövlət quruluşunun müdafiəsi vəzifəsi kimi ümumiləşdirmək olar.
Bundan əlavə, Konstitusiya Məhkəməsi qanunlara baxarkən qanunvericinin siyasi baxışlarını və fikirlərini hüquqi baxımdan qiymətləndirməlidir. Lakin bu o demək deyil ki, Konstitusiya Məhkəməsi qanunları dəyişdirmək səlahiyyətinə malikdir, o, qanunları yalnız Konstitusiyaya uyğunlaşdırmaq üçün ləğv edə bilər.[3]
Konstitusiya Məhkəməsi müstəqil dövlət orqanıdır və digər dövlət orqanlarını öz qərarları ilə ləğv edə bilər. Məhkəmə özünün inzibati işlərini aparmaq səlahiyyətinə malikdir və hətta üzvlərinə qarşı cinayət işləri də aparmaq hüququ var. Bu müstəqillik Konstitusiya Məhkəməsini əsl Konstitusiya orqanına çevirir.[3]
Türkiyə Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi 25 aprel 1962-ci il tarixində yaradılmışdır.[4]
Konstitusiya Məhkəməsinin 1961-ci il Konstitusiyası ilə təsbit edilən “qanunçuluq” və “məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi” prinsipləri ilə təmin edilən əsas vəzifələri konstitusiya ilə müəyyən edilmişdir. Sonralar 1982-ci il Konstitusiyasına əsasən dəyişildi. 12 sentyabr 2010-cu ildə Türkiyədə keçirilən Konstitusiya dəyişikliyi Referendumunun təsdiqi ilə Məhkəmə üzvlərinin sayı artırılmış və fərdi müraciət etmək hüququ verilmişdir.
2010-cu il sentyabrın 12-də keçirilmiş Konstitusiya dəyişikliyi Referendumunun təsdiqi ilə bəzi dəyişikliklər qüvvəyə minmişdir:
- Konstitusiya Məhkəməsində əvəzedici üzvlük sistemi ləğv edildi. Məhkəmə "11 əsas və 4 əvəzedici" deyil, "15 əsas" üzvdən ibarət olacaq. Mövcud əvəzedici üzvlər tamhüquqlu üzv oldular.
- Konstitusiya Məhkəməsi üzvlərinin səlahiyyət müddəti 12 il müəyyən edildi.
- Vətəndaşlara Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası çərçivəsində konstitusiya ilə təmin edilmiş əsas hüquq və azadlıqlardan biri pozulduqda Konstitusiya Məhkəməsinə fərdi ərizə ilə müraciət etmək hüququ verildi.[5]
- Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən aparılan “Ali Məhkəmə” proseslərindən Ali Məhkəməyə şikayət verilə bilər.
- Konstitusiya Məhkəməsi üç dairəyə bölünür. Dairələr 4 üzvün iştirakı ilə dairə sədrinin sədrliyi ilə iclas keçirəcək. Baş Assambleya siyasi partiyalarla bağlı işlərə və ərizələrə, ləğv və müxalifət işlərinə, Ali Məhkəmə kimi baxılacaq iddialara baxacaq.
- Konstitusiya dəyişikliyinin ləğvi və siyasi partiyaların bağlanması hallarında üzvlərin 3/5 əvəzinə 2/3-nin səsi tələb olunacaq.
2017-ci il aprelin 16-da keçirilən Konstitusiya dəyişikliyi referendumunun təsdiqi ilə Hərbi məhkəmələr ləğv edildiyindən Konstitusiya Məhkəməsinin üzvlərinin sayı 17-dən 15-ə endi. Hərbi Ali Apellyasiya Məhkəməsi və Yüksək Hərbi İnzibati Məhkəmənin ləğvi ilə Konstitusiya Məhkəməsinə prezidentin seçdiyi üzvlərin sayı 14-dən 12-yə enib, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 3 üzvünün hazırkı təyinatında isə heç bir dəyişiklik edilmədi.
Konstitusiya Məhkəməsi 15 üzvdən ibarətdir. Türkiyə Böyük Millət Məclisi, gizli səsvermə yolu ilə Hesablama Məhkəməsinin üzvləri arasından iki üzv, hər bir vakant vəzifəyə üç namizəddən, müstəqil hüquqşünaslar arasından isə Vəkillər Kollegiyasının sədrləri tərəfindən irəli sürülmüş üç namizəd arasından bir üzv seçir.
Prezident hər bir vakant vəzifəyə öz üzvləri arasından Ali Məhkəmə tərəfindən irəli sürülən üç namizəd arasından üç üzv, hər bir vakant vəzifəyə öz üzvləri arasından üç namizəddən iki üzv, Ali Təhsil Şurasının təqdim edəcəyi üç namizəd arasından üç üzv (ən azı ikisi hüquqşünas olmalıdır), iqtisad təhsili müəssisələrinin və fakültələrdə çalışan hüquq fakültələrinin üzvləri arasından və ən azı beş il məruzəçi kimi fəaliyyət göstərmiş Konstitusiya Məhkəməsinin yüksək səviyyəli hakimlər, sərbəst hüquqşünaslar, birinci dərəcəli hakimlər və prokurorlar və məruzəçilər arasından dörd üzv seçir.[6]
Konstitusiya Məhkəməsinin üzvü seçilən şəxsin yaşı qırx beşdən yuxarı olmalıdır. Ali təhsil müəssisələrinin professor-müəllim heyəti, professor və ya dosent elmi adını almış, azı iyirmi il vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş hüquqşünaslar, rəhbər vəzifəli şəxslər, ali təhsil almış və faktiki olaraq ən azı iyirmi il dövlət qulluğunda çalışmış birinci dərəcəli hakim və prokurorlar olmalıdır. Bir sədr və iki sədr müavini Konstitusiya Məhkəməsinin üzvləri arasında gizli səsvermə yolu ilə və üzvlərin ümumi sayının mütləq səs çoxluğu ilə dörd il müddətinə seçilir. Səlahiyyət müddəti bitmiş şəxslər yenidən seçilə bilərlər.
Qanunların, Prezident fərmanlarının və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Daxili nizamnamələrinin forma və mahiyyət baxımından Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayır və fərdi müraciətlər üzrə qərar qəbul edir. O, konstitusiya dəyişikliklərini yalnız forma baxımından araşdırır və onlara nəzarət edir.[7]
Lakin fövqəladə və müharibə vəziyyətində verilən Prezident fərmanlarının forma və mahiyyət etibarilə Konstitusiyaya zidd olması ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinə iddia qaldırıla bilməz. Bundan əlavə, müvafiq qaydada qüvvəyə minmiş beynəlxalq müqavilələrlə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edilə bilməz.
Konstitusiya Məhkəməsi: Ali Məhkəmə olaraq o, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədrini, sədr müavinlərini, nazirləri, Konstitusiya Məhkəməsinin sədrini və üzvlərini, Ali Apellyasiya Məhkəməsi, Dövlət Şurasının sədri və üzvləri, Respublika Baş prokuroru, Respublika Baş prokurorunun müavini, Hakimlər Şurası və Baş Prokurorların cinayət işləri üzrə sədrləri və onların cinayət işləri üzrə məhkəmə üzvlərini mühakimə edir. Baş Qərargah rəisi, Quru, Dəniz və Hərbi Hava Qüvvələri komandanları da vəzifələrinə aid cinayətlərə görə Ali Məhkəmədə mühakimə olunurlar.
Ali Məhkəmədə prokurorluğ fəaliyyətini Baş Prokuror və ya Baş Prokurorun müavini həyata keçirir.
Türkiyə Respublikası 1954-cü ildə Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına üzv olmuşdur. 1987-ci ildə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə fərdi müraciət hüququnu, 1990-cı ildə isə yurisdiksiyasını qəbul edib. 2004-cü ildə edilən konstitusiya dəyişikliyi ilə Türkiyənin də qoşulduğu əsas hüquq və azadlıqlarla bağlı beynəlxalq müqavilələrə, xüsusilə Avropa İnsan Haqları Konvensiyasına yüksək qiymət verildi. Əsas hüquqlarla bağlı “ümumbəşəri meyarlara” istinad edilən dəyişikliklərin son hissəsi 2010-cu ildə edilən Konstitusiya dəyişikliyi ilə Konstitusiya Məhkəməsinə fərdi müraciət yolunun açılması olub.
Fərdi müraciətin həyata keçirilməsi ilə 23 sentyabr 2012-ci il tarixdən dövlət hakimiyyətindən istifadə edən şəxslər və qurumlar tərəfindən hüquq pozuntularına qarşı konstitusiya məhkəmə nəzarətinə başlanılmışdır. Müvafiq olaraq, 23 sentyabr 2012-ci il tarixindən etibarən hər kəs Konstitusiyamızda Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası çərçivəsində təmin edilmiş hər hansı əsas hüquq və azadlıqların dövlət hakimiyyəti tərəfindən pozulduğunu iddia edərək Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilər.
- Siyasi partiyaların bağlanması: Siyasi partiyaların bağlanması ilə bağlı işlər Ali Apellyasiya Məhkəməsinin Baş Prokurorluğunun iddiası əsasında Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həll edilir. Konstitusiya Məhkəməsi daimi bağlanmaq əvəzinə, sözügedən əməllərin şiddətindən asılı olaraq müvafiq siyasi partiyanı dövlət yardımından qismən və ya tamamilə məhrum etmək barədə qərar qəbul edə bilər.
- Siyasi partiyaların maliyyəsi: Siyasi partiyalara maliyyə nəzarəti Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir. Konstitusiya Məhkəməsi bu audit məsuliyyətini yerinə yetirməkdə Hesablama Palatasına kömək edir.
- Hüquq Mübahisələri Məhkəməsinin sədrinin və sədr müavininin seçilməsi: Mübahisələr Məhkəməsinin sədri Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən öz üzvləri arasından təyin edilən üzvdür.
- Qanunvericilik toxunulmazlığı: Türkiyə Böyük Millət Məclisi qanunvericilik toxunulmazlığının ləğvi və ya parlament üzvlüyünün itirilməsi barədə qərar qəbul edərsə, müvafiq üzvlərdən və ya millət vəkillərindən hər hansı biri bu qərarın qəbul edildiyi gündən başlayaraq yeddi gün müddətində Konstitusiya Məhkəməsinə bu qərarın ləğv edilməsi tələbi ilə müraciət edə bilər. Konstitusiya Məhkəməsi on beş gün müddətində bu ləğvetmə tələbi ilə bağlı yekun qərar qəbul edir.
- Millət vəkili mandatının götürülməsi: Konstitusiyanın 84-cü maddəsinin birinci, üçüncü və ya dördüncü bəndlərinə uyğun olaraq Millət vəkili üzvlüyünün çıxarılması haqqında qərar qəbul edildiyi halda, müvafiq deputat və ya digər millət vəkili qərarın Konstitusiyaya, qanuna və ya Daxili Nizamnaməyə zidd olması əsası ilə Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilər.
Konstitusiya Məhkəməsinin şöbələri Baş Assambleya siyasi partiyalarla bağlı işlərə və ərizələrə, ləğv və müxalifət işlərinə, Ali Məhkəmədəki işlərə,şəxsi müraciətlərə baxır. Konstitusiya dəyişikliyinin ləğvi və siyasi partiyaların bağlanması üçün üzvlərin üçdə ikisinin səsi tələb olunur.
Üzvlərin səsvermədə bitərəf qalmaq səlahiyyəti yoxdur. Konstitusiya Məhkəməsinin üzvləri əsas vəzifələrindən başqa heç bir şəxsi və ya rəsmi vəzifəyə təyin edilmirlər. Konstitusiya Məhkəməsi işlərində icraatın aşkarlığı prinsipi tətbiq edilmir. Onların səlahiyyət müddəti 12 ildir. Bundan əlavə, 65 yaşına çatan üzvlər - on iki ili tamamlamamış olsalar da - yaş həddinə uyğun olaraq təqaüdə çıxırlar.
| # | Adı | Vəzifəsi | Başlaması | Sonu | Kvota | Seçən |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Kadir Özkaya | Prezident | 22 dekabr 2014 | 22 dekabr 2026 | Dövlət şurası | Rəcəb Tayyib Ərdoğan |
| 2 | Həsən Tahsin Gökcan | Vitse-prezident | 24 Mart 2014 | 24 Mart 2026 | Ali Məhkəmə | Abdullah Gül |
| 3 | Bəsri Bağcı | 6 aprel 2020 | 6 aprel 2032 | Rəcəb Tayyib Ərdoğan | ||
| 4 | Engin Yıldırım | Üzv | 15 aprel 2010 | 9 fevral 2031 | Ali Təhsil Şurası | Abdullah Gül |
| 5 | Rıdvan Güleç | 17 Mart 2015 | 17 Mart 2027 | Hesablama Palatası | Türkiyə Böyük Millət Məclisi | |
| 6 | Recai Akyel | 29 Avqust 2016 | 29 Avqust 2028 | Vəkil | Rəcəb Tayyib Ərdoğan | |
| 7 | Y. Şevki Hakyemez | 20 Sentyabr 2016 | 20 Sentyabr 2028 | Ali Təhsil Şurası | ||
| 8 | Yıldız Seferinoğlu | 25 Yanvar 2019 | 25 Yanvar 2031 | Vəkil | ||
| 9 | Səlahəddin Menteş | 8 İyul 2019 | 8 İyul 2031 | |||
| 10 | İrfan Fidan | 25 Yanvar 2021 | 25 Yanvar 2033 | Ali Məhkəmə | ||
| 11 | Kanan Yaşar | 1 Fevral 2022 | 1 Fevral 2034 | Vəkillər Kollegiyasının sədri | Türkiyə Böyük Millət Məclisi | |
| 12 | Muhterem İnce | 17 Oktyabr 2022 | 17 Oktyabr 2034 | Hesablama Məhkəməsi | ||
| 13 | Yılmaz Akçil | 31 Yanvar 2024[8] | 16 Avqust 2033 | Türkiyə Dövlət Şurası | Rəcəb Tayyib Ərdoğan | |
| 14 | Ömər Çınar | 20 Aprel 2024 | 20 Aprel 2036 | Ali Təhsil Şurası | ||
| 15 | Mətin Kıratlı | 18 İyul 2024 | 14 Fevral 2034 | Vəkil |
- ↑ https://web.archive.org/web/20200107124812/https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20210614214204/https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6216&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
- ↑ 1 2 3 https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/96771
- ↑ https://web.archive.org/web/20190603125623/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mahkeme/tarihi/1/
- ↑ https://web.archive.org/web/20160706041959/http://www.ankarabarosu.org.tr/Siteler/2012yayin/2011sonrasikitap/66-Soruda-Anayasa-Mahkemesine-Bireysel-Basvuru.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20230717101852/https://turkishstudies.net/economy?mod=tammetin&makaleadi=&key=48110
- ↑ https://archive.ph/20190521191340/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mahkeme/gorev-ve-yetkileri/norm-denetimi/
- ↑ https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2024/01/20240131.pdf
- Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
- Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun
- Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü
- Anayasa Mahkemesi Hizmet Birimlerinin Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
- Anayasa Mahkemesi Kadrolarına Atanan Raportörlerin Sınıfları, İlerlemeleri İle Birinci Sınıfa Ayrılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
- Anayasa Mahkemesi Raportör Yardımcısı Adaylığı Giriş Sınavı Yönetmeliği