Sultan Qılınç Gəray Çar ordusunda xidmət etdiyi illərdə: Qılınç Şahanoviç Sultan Gəray[1] (adıq Султан Клыщ Кӏэрый; 1880 – 16 yanvar 1947, Moskva) — XX əsr Çərkəz siyasi və hərbi xadimi, general-mayor. Sultan Qılınç Gəray Birinci Dünya müharibəsində Vəhşi diviziyanın tərkibində olan Çərkəz Süvari Alayının polkovniki, Ağ hərəkatın iştirakçısı, səyyah, Şimali Qafqaz Milli Komitəsinin (ŞXK) Mərkəzi Heyyətinin üzvü olub. İkinci Dünya müharibəsi illərində Üçüncü Reyx tərəfdə SSRİ-yə qarşı döyüşüb. Müharibədən sonra ingilislər tərəfindən Sovet İttifaqına təhvil verilib. SSRİ-də məhkum edilib və Moskvada edam olunub.
| Sultan Qılınç Gəray | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1880 |
| Vəfat tarixi | 16 yanvar 1947 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | asılma[d] |
| Vətəndaşlığı | |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti | Rusiya imperiyası, Ağ ordu, Üçüncü Reyx |
| Qoşun növü | süvari |
| Rütbəsi | polkovnik, general-mayor |
| Komandanlıq edib | |
| Döyüşlər | |
| Təltifləri |
  |
Sultan Qılınç Gəray 1880-ci ildə Kuban vilayətinin (hazırda Adıge Respublikası) Maykop departamentinin Ulski kəndində anadan olub.[2]
Çar ordusunun praporşiki Sultan Şahan-Gərayın (Şan-Gəray; 1810/1815 – 1898) oğullarından biri. Bir vaxtlar Çərkəzistana köçmüş Gərayların (Çingizlilər) Krım xan sülaləsinin qollarından birinin nümayəndəsi. Rusiya hökuməti nöqteyi-nəzərindən o, titulsuz zadəganlara mənsub idi. Dincə müsəlman idi. Onun qardaşları: Əzəmət-Gəray, Can-Gəray, Şir-Gəray və Bəyazit-Gəray.[1]
Qılınç Gəray (yaxud Sultan Qılınç Gəray) adı Krım xanları sülaləsinin üzvləri üçün xarakterik olan ənənə üzrə formalaşmışdır (məsələn I Dövlət Gəray, I Məngli Gəray). İnqilabdan əvvəlki sənədlərdə “Qılınç” (türk dillərindən tərcümədə “qılınc” deməkdir) xüsusi adı “Keleç” kimi yazılır, atasının adı Şahanoviç (atasının adı Sultan Şahan-Gəray) kimi əlavə edilirdi. Həmçinin “Sultan-Gəray” qoşa soyadı kimi qəbul edilirdi. Bütün bunların nəticəsidir ki, inqilabdan əvvəl o, rəsmi olaraq onun adı Keleç Şahanoviç Sultan-Gəray şəklində yazılırdı.[2]
O, dörd il Sankt-Peterburqdakı Larinskaya gimnaziyasında təhsil alıb, sonra Yelizavetqrad süvari kadet məktəbinə daxil olub. 18-ci Severski və 12-ci Belqorod Dragun Alaylarında xidmət edib. O, leytenant rütbəsi ilə Rusiyada 1905–1907-ci illər inqilabının yatırılmasında iştirak edib.[1]
Sultan Qılınç Gəray Birinci Dünya müharibəsinə kapitan rütbəsində başlayıb və Qafqaz Yerli Atlı Diviziyasının Çərkəz Süvari Alayının 3-cü yüzlüyünə komandir təyin olunub. O, süvari polkovnik rütbəsində müharibəni bitirib.[1]
1917-ci ilin yayında Sultan Qılınç Gəray polkovnik rütbəsini alıb. O, Kornilov üsyanının iştirakçısı olub. 25 mart 1918-ci ildə Kuban bölgəsi qoşunları komandirinin tövsiyəsi ilə hərbi xidmətləri müqabilində ona general-mayor rütbəsi verilib. Könüllü orduda payıza qədər 1-ci süvari diviziyasının 2-ci briqadasının komandiri, dekabrın 21-də isə bolşeviklərə qarşı fəal mübarizə aparan Çərkəz süvari diviziyasının rəisi təyin edilib.[1]
1920-ci ildə Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrinin məğlubiyyətindən və Krıma təxliyə edilməsindən sonra öz diviziyasının qalıqları ilə birlikdə Gürcüstan hökumətinin icazəsi ilə Gürcüstan Demokratik Respublikasının sərhədini keçdi. Sonra Krıma, oradan isə general Pyotr Vrangelin göstərişi ilə Şimali Qafqazın Qaraçay bölgəsinə “ağ-yaşıl” dəstələr təşkil etmək üçün getdi. Yaradılan dəstələrə komandanlıq edərək Qızıl Ordu ilə döyüşlərdə məğlubiyyətə uğrayaraq yenidən Gürcüstana çəkildi. 1921-ci ilin yazında ordan xaricə mühacirət etdi.[1]
Mühacirətdə Şimali Qafqazın SSRİ-dən ayrılması və Şimali Qafqaz Respublikasının yaradılması uğrunda mübarizə aparan millətçi “Şimali Qafqaz Dağlıları Xalq Partiyası”nın liderlərindən biri oldu. Onun Mərkəzi Komitəsinin üzvü idi və gürcü, erməni, azərbaycanlı və dağ millətçilərinin liderlərindən ibarət “Qafqaz İstiqlal Komitəsi”nin tərkibinə daxil idi.[3][4]
İkinci Dünya müharibəsi illərində o, digər Qafqaz və Zaqafqaziya millətçiləri ilə birlikdə bir sıra “Milli Komitələr” təşkil etmiş və General P.N.Krasnovun kazak korpusunda dağlılara komandanlıq edərək Üçüncü Reyx tərəfində hərbi dağ hissələrinin formalaşmasında fəal iştirak edib. 1943-cü ilin əvvəlində onun yaratdığı Qafqaz diviziyası İtaliyaya göndərildi, orada 1945-ci ilin mayında ingilis qoşunları tərəfindən tutularaq Oberdrauburqda yerləşdirildi.[5][6]
1945-ci il mayın 29-da o, 125 qafqazlı zabitlə birlikdə Oberdrauburqa aparılaraq NKVDyə təhvil verildi. Onu və digər zabitləri Moskvaya apardılar. Sultan Qılınç Gəray vətən xaini kimi Kazak generalları P.N.Krasnov, S.N.Krasnov, A.Q.Şkuro, T.N.Domanov və Alman ordusu generalı Q.fon Pannvitslə birlikdə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası tərəfindən bütün ittihamlar üzrə təqsirli bilinərək edam cazasına məhkum edildi. Edam qərarı 1947-ci il yanvarın 16-da Moskvada icra edildi.[7]
25 dekabr 1997-ci ildə Rusiya Federasiyası Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası Sultan Qılınç Gərayə qarşı cinayət işinə baxdı. Hökm qüvvədə saxlanıldı və təqsirləndirilən şəxsin bəraət ala biməyəcəyini müəyyən etdi.[8][2]
Adıge Respublikasının Ulyap kəndində Gəray mülkünün tikililərinin qalıqları, xüsusən Sultan Qılınç Gərayın doğulduğu ev qorunub saxlanılıb. Uzun müddət mülkdə rayon xəstəxanası yerləşib.
- 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni;
- Qılınc və yay ilə 4-cü dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni (VP 01/09/1915);
- Qılınc və kamanla 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni (VP 21.11.1915);
- 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni üçün qılınc və yay (VP 12.5.1916);
- "İgidliyə görə" yazısı olan 4-cü dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni (VP 08/07/1916);
- 2-ci dərəcəli qılınclarla "Müqəddəs Anna" ordeni (VP 5.10.1916);
- 3-cü dərəcəli qılınclarla Müqəddəs Vladimir ordeni (PAF 23/10/1917).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Султан-Гирей Келеч Шаханович на сайте Офицеры РИА". 2024-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-10.
- ↑ 1 2 3 Смирнов А. А. Казачьи атаманы. — СПб., 2002. — С. 539.
- ↑ Халаддин, 2013
- ↑ Мамулиа, Абуталыбов, 2014
- ↑ "Шкаровский М. Казачий стан в Северной Италии // «Новый Журнал» 2006, № 242". 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-02-20.
- ↑ "Попов Г. Правда о предателях… и 60 тысяч перебежчиков из числа "японских казаков // «Новая газета», 07.04.2005. — № 25 (Сайт «novayagazeta.ru», 07.04.2005)". 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-02-20.
- ↑ «Правда», 1947, 17 января.
- ↑ Центральный архив ФСБ РФ. Следственное дело Н-18768 в отношении Краснова П. Н., Шкуро А. Г. и др.
- Клыч Султан-Гирей. // Проект «Русская армия в Великой войне».
- Историческая справка составленная А. Дерябиным; Казаки // Шпион, 1994, № 1.
- «Генеалогия Северного Кавказа» Историко-генеалогический научно-реферативный независимый журнал
- Казаков А. В. Адыги (черкесы) на российской военной службе. Воеводы и офицеры. — 2010.
- Неотвратимое возмездие: По материалам судебных процессов над изменниками Родины, фашистскими палачами и агентами империалистических разведок. — М.: Воениздат, 1979.