Stolper-Samuelson teoremi (ing. Stolper–Samuelson theorem) — Hekşer-Ulin ticarət nəzəriyyəsində mühüm bir teoremdir. Teorem nisbi məhsul qiymətləri ilə nisbi amil gəlirləri—xüsusilə real əməkhaqqı və kapitalın real gəlirləri arasındakı əlaqəni təsvir edir.[1]
Teoremə görə, müəyyən iqtisadi fərziyyələr (sabit gəlirlilik, mükəmməl rəqabət, amillərin sayı ilə məhsulların sayının bərabər olması) altında,[2] hər hansı bir məhsulun nisbi qiymətinin artması həmin məhsulun istehsalında daha intensiv istifadə olunan amilin real gəlirinin artmasına, digər amilin isə real gəlirinin azalmasına səbəb olur.[3]
Stolper-Samuelson teoremi 1941-ci ildə Volfqanq Stolper və Pol Samuelson tərəfindən Hekşer-Ulin modeli çərçivəsində əldə edilmişdir, lakin sonradan daha az məhdudlaşdırıcı modellərdə də sübut edilmişdir.[4] Bu termin, təsirin müşahidə olunduğu bütün hallara şamil edilir. Ronald Cons və Xose Şeynkman göstərmişlər ki, çox ümumi şərtlər altında amil gəlirləri məhsul qiymətlərinin dəyişməsi ilə teoremin proqnozlaşdırdığı kimi dəyişir.[5]
Teoremin beynəlxalq ticarətin genişlənməsi zamanı real gəlirlərin dəyişməsi ilə bağlı mühüm nəticəsi budur ki, nadir olan amilin gəliri azalır, ceteris paribus (digər şərtlər sabit qaldıqda). Teoremin əlavə bir nəticəsi isə ondan ibarətdir ki, nadir amil üçün kompensasiya mexanizmi mövcuddur və bu, bu təsiri neytrallaşdıraraq genişlənmiş ticarəti Pareto optimal hala gətirə bilər.[6]
Əsas Hekşer-Ulin modeli iki amilli bir model idi və əmək bazarını yalnız bir rəqəmlə təsvir edirdi. Buna görə də, teoremin ilkin versiyaları ticarət liberallaşması zamanı yüksək gəlirli ölkələrdə aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsinə təsiri haqqında proqnoz verə bilmirdi. Bununla belə, daha mürəkkəb modellərdə işçilərin müxtəlif məhsuldarlıq sinifləri nəzərə alındıqda Stolper-Samuelson effekti hər bir əmək sinfi üçün özünü göstərir:[7] yüksək ixtisaslı ölkədə ixrac olunan malların istehsalında çalışan aşağı ixtisaslı işçilər ticarətin genişlənməsi nəticəsində daha da çətin vəziyyətə düşəcəkdir, çünki istehsal etdikləri məhsulun qlobal bazarı ilə müqayisədə, inkişaf etmiş ölkədə aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsi kapitaldan daha nadir bir istehsal amili hesab olunur.
Stolper-Samuelson teoremi istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkətliliyindən asılı olmayaraq, amil qiymətlərinin texnologiya səviyyəsinə görə fərqlənməyən ölkələr arasında bərabərləşməyə meylli olacağını bildirən faktor qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi teoremi ilə sıx bağlıdır.
Yalnız buğda və parça istehsal edən, əməyin və torpağın yeganə istehsal amilləri olduğu iki məhsuldar iqtisadiyyatı nəzərə alsaq, buğda torpaq tutumlu, parça isə əmək tutumludur və hər bir məhsulun qiymətinin onun marjinal dəyərinə bərabər olduğunu fərz etsək parçanın qiyməti belə olmalıdır:
- (1)
burada "P" ("C") paltarın qiymətini, "r" torpaq sahiblərinə ödənilən icarə haqqını, "w" əmək haqqı dərəcəsini, "a" və "b" isə müvafiq olaraq torpaq və istifadə olunan əməyin miqdarını bildirir və malların qiymətləri ilə birlikdə dəyişməyir.
Eynilə, buğdanın qiyməti də belə olacaq:
- (2)
burada P(W) buğdanın qiymətini, "r" və "w" müvafiq olaraq icarə haqqını (torpaqdan istifadə haqqı) və əməkhaqqını, c və d isə müvafiq olaraq istifadə olunan torpaq və əmək miqdarını ifadə edir və bu miqdarlar sabit hesab olunur.
Əgər parça (ing. cloth) məhsulunun qiyməti artırsa, onda 1-ci tənliyin qüvvədə qalması üçün onun istehsalında istifadə olunan amillərdən ən azı birinin qiyməti də artmalıdır, çünki əmək və torpaq nisbətləri qiymət dəyişikliyindən təsirlənmir. Məhz parça istehsalında daha intensiv istifadə olunan amilin—əməyin (ing. labor) bahalaşacağını fərz etmək olar.
Əməkhaqqı (ing. wages) artdıqda, 2-ci tənliyin qüvvədə qalması üçün icarə haqqı (ing. rent) azalmalıdır. Lakin icarə haqqının azalması eyni zamanda 1-ci tənliyə də təsir edir. Bu tənliyin qüvvədə qalması üçün əməkhaqqının artımı parçanın qiymət artımından daha böyük olmalıdır.
Beləliklə, bir məhsulun qiymətinin artması onun istehsalında ən intensiv istifadə olunan amilin gəlirini qeyri-mütənasib dərəcədə artıracaq, eyni zamanda daha az istifadə olunan amilin gəlirini azaldacaqdır.
- ↑ Feenstra, Robert C., Advanced International Trade: Theory and Evidence, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2004, 4, ISBN 9780691114101.
- ↑ Gonzaga, Gustavo; Filho, Naércio Menezes; Terra, Cristina. "Trade liberalization and the evolution of skill earnings differentials in Brazil" (PDF). Journal of International Economics. 68 (2). March 2006: 345–367. doi:10.1016/j.jinteco.2005.07.008. hdl:10438/12362. 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-04.
- ↑ Davis, Donald R.; Mishra, Prachi, Stolper-Samuelson is dead, and other crimes of both theory and data // Harrison, Ann E. (redaktor), Globalization and Poverty: NBER Conference Report, Chicago, Illinois: University of Chicago Press, 2006, 87–107, ISBN 9780226318004.
- ↑ Stolper, W. F.; Samuelson, Paul A. "Protection and real wages". The Review of Economic Studies. 9 (1). November 1941: 58–73. doi:10.2307/2967638. JSTOR 2967638.
- ↑ Jones, Ronald W.; Scheinkman, Jose A. "The relevance of the two-sector production model in trade theory". The Journal of Political Economy. 85 (5). 1977: 909–935. doi:10.1086/260615. JSTOR 1830339.
- ↑ Neary, J. Peter. The Stolper–Samuelson theorem (PDF). London: Centre for Economic Policy Research. 2004. 2016-06-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-04.
- ↑ Robertson, Raymond. "Relative prices and wage inequality: evidence from Mexico". Journal of International Economics. 64 (2). December 2004: 387–409. CiteSeerX 10.1.1.607.7566. doi:10.1016/j.jinteco.2003.06.003.
- Marjit, Sugata; Jones, Ronald W. "A simple production model with Stolper-Samuelson properties". International Economic Review. 26 (3). October 1985: 565–567. doi:10.2307/2526703. JSTOR 2526703.
- McCulloch, Rachel. Protection and real wages: the Stolper–Samuelson theorem (PDF). Waltham, Massachusetts: Brandeis University. 2005.