Skrofula

Xəstəliyin adı latınca donuz scrofa sözündən əmələ gəlmişdir. Scrofulae – boyundakı limfa düyünlərinin şişməsidir. Skrofo sözü özü mürəkkəb birləşmənin tərkib hissəsidir, böyümüş limfa düyünləri mənasını verir. Bu zaman boyun və ya tüpürcək vəzilərinin limfa düyünləri zədələnir və bu vəziyyətdə xəstənin üzü donuz burnuna bənzəyir. Bu termin ilk dəfə Vegetius (lat. Publius Flavius Vegetius Renatus) tərəfindən təqdim etmişdir.^[3] Xəstəlik zamanı aydın görünən, yumşaq kənarları olan, asanlıqla qanayan, dibi infiltrat kənarı ilə əhatə olunmuş səthi xoralar müşahidə edilir.^[3] İltihablanma hallarına daha çox rast gəlinir, iltihablanmış yara qabıqlanır və irinli olur.^[4] Çox vaxt xoralı formalar selikli qişalarda və ya dərinin onlarla həmsərhəd olan nahiyələrində, həmçinin xəstənin boyun və üzündə (ən çox rast gəlinən bədən hissələridir) əmələ gəlir. Xəstəlik çox nadir hallarda ölümlə nəticələnir. Sağaldıqdan sonra isə bədəndə çapıq şəklində nəzərəçarpacaq izlər buraxır.^[5] Sağlam insan dərisi Kox çöpləri üçün əlverişsiz mühitdir və onlar belə şəraitdə inkişaf edə bilmirlər. Təkmilləşdirilmiş sanitar və gigiyenik tədbirlər sayəsində dəri vərəminə indi olduqca nadir rast gəlinir. Lakin, bu xəstəliyə ən çox uşaqlar və yeniyetmələr arasında rast gəlinir.^[6][7]

İnfeksiyanın inkişafına müxtəlif immun və damar pozğunluqları, hormonal disfunksiyalar, metabolik pozğunluqlar, əlverişsiz sosial və məişət amilləri (pis qidalanma, siqaret, alkoqolizm və s.) şərait yaradır. Xəstəlik dərini, selikli qişaları, sümükləri, oynaqları, fərdi duyğu orqanlarını və xüsusilə limfa vəzilərini zədələyir (onların şişməsinə, irinləməsinə səbəb olur). Bundan əlavə, dəridə müxtəlif növ səpgilər, ekzema və irinli qovuqcuqlar görünür.^[8] Xəstəliyin ən xarakterik təzahürü limfa vəzlərinin, sümüklərin, sümük altlarının və oynaqların zədələnməsidir. Bu zaman vəzilər əvvəlcə şişir, iltihablanır və böyüyür.^[9][10] Ağrılı, irinli və xaricə açılan daha böyük və ya kiçik abseslər, yəni skrofulöz xoralar əmələ gəlir. Həmin bu xoralar sağaldıqdan sonra onların yerlərində sıx, eybəcər çapıqlar qalır (boyunda əmələ gələn bu çapıqlar onun hərəkətini məhdudlaşdıra bilirlər). Yara izləri qeyri-bərabər formalıdırlar, papilyar çıxıntılar və sağlam dərinin qalan hissələrindən ibarət xarakterik körpülərlə müşayiət olunurlar. Çox vaxt bu irinli qovuqcuqlar uzun müddət iri düyünlü şişlər şəklində inkişaf edir və xəstəlik getdikcə daha çox vəziləri zədəliyir. Nəticədə, boyunda yumruq ölçüsündə şiş əmələ gətirir.

Bu günə qədər gəlib çatmış həkimlərin qeydlərində sonradan skrofuloz kimi tanınan müxtəlif növ xəstəliklər və şişlər haqqında məlumatlar irəli sürülmüşdür. Lakin, qədim müəlliflərin bu xəstəliyə aid etdikləri simptomlar,^[11] sonradan öz təsdiqini tapmamışdır. Hal-hazırda, qədim tarixi mənbələrdən dəmirova aid edilən simptomların, müxtəlif xəstəlik simptomlarından ayırd etmək olduqca çətindir. Böyük Plini istridyələrin insan orqanizminə faydalı təsiri haqqında məlumatlara istinad edərək yazırdı: “Mən fürsətdən istifadə edərək təsdiq etmək istərdim ki, istiridyə həqiqətən tibbi baxımdan çox faydalıdır... Belə ki, Raw istiridye dəmirovun müalicəsində çox faydalıdır...” (Natural History, XXXII, 13). Qədim və orta əsr həkimlərinin mətnlərində xəstəlik "scrofula" və ya "strumae" (struma) adı altında təsvir olunurmuşdur. Bu iki termin adətən sinonim kimi istifadə olunurdu və onun yoluxucu olub-olmadığı məlum deyildi. Mark Blok tarixi mənbələrdə xəstəliyin müəyyən edilməsi zamanı yaranan çaşqınlığı belə təsvir etmişdir: “limfa vəzilərinin iltihabları daha çox vərəm xarakteri daşıyır. Nəticədə, orta əsr həkimlərinin "skrofula" diaqnozu qoyduğu xəstələrdə müasir həkimlər əksər hallarda eyni xəstəliyi tapırlar. Lakin xalqın dili tibb dili qədər dəqiq deyildi.^[12] Belə ki, vərəmə ən həssas olan limfa düyünləri boyunda yerləşir və müalicə edilmədikdə, üzə də yayılır və irinlər əmələ gəlir. Xəstəlik sağaldıqdan sonra üz hissədə də izlər qalır.^[13][14] Buna görə də üz və gözlərin müxtəlif xəstəliklərinin dəmirov ilə səhv salınması bu dövrdə edilən ən böyük xətadır”. Xüsusilə, parotit (xalq arasında “qabaq” və ya “parotit” tüpürcək vəzinin iltihabı) dəmirov ilə səhv salınırdı.^[3] Vərəm-allergik konyunktivit əvvəlki dövrlərdə “gözün dəmirovu” kimi tanınırdı. Diatez, dəri vərəmi, ekzema, furunkuloz, limfatik və s. kimi digər bəzi xəstəliklərdə də oxşar dəri təzahürləri olduğuna görə eyni diaqnoz qoyulurdu.^[15] Skrofulanı daha sistemli və geniş şəkildə öyrənmək üçün müxtəlif cəhdlər həyata keçirildi. Bu cəhdlərin nəticəsində xəstəlik haqqında hər hansı birmənalı fikir formalaşdırmağın problemli olduğu müəyyən edildi. 18-ci əsrdə ingilis həkimi Villiam Cullen skrofulanın dörd növünü ayırd etdi.^[13] Bu növlərə vulqar, keçici, Amerikan və scrofula mesenterica aiddir. Xəstəliyin növləri iştahsızlıq, üzün solğunluğu və şişkinliklə xarakterizə olunur. 1705-ci ildə kral II Çarlzın cərrahı Riçard Vizman bu xəstəliklə bağlı esse yazmışdır. Bu essedə boyundakı şişləri, göz yaşı kisəsinin iltihabı və gözlərin qeyri-təbii çıxıntısına qədər geniş spektrli simptomları təsvir edilmişdir.^[13] Orta əsrlərdəki və sonrakı dövrlərdəki mənbələr diqqəti ən çox xəstəliyin xarakterik əlamətlərindən biri olan şişkin boyuna yönəldirdilər. 18-ci əsrə qədər dəmirov xəstəliyinin digər simptomları haqqında heç bir anlayış yox idi. Bu səbəbdən xəstələr xəstəxanalara yerləşdirilir, lakin həkimlər bu xəstəliyin səbəbləri və təbiəti haqqında elmi fikir formalaşdıra bilmirdilər. Xəstəliyin təsnifatı ilə bağlı mübahisələr 1882-ci ilə qədər davam etdi. Bu dövrdə Robert Kox vərəmin törədicisini Kox çöpü (lat. Mycobacterium tuberculosis) adlandırdı və onun virulent xarakterli olduğu müəyyən edildi.

10-cu əsrin əvvəllərindən bəri Pikardiyadakı Korben şəhərində insanlar həcc ziyarətinə gedirdilər və inanca görə dəmirovdan sağalmağı bacaran Müqəddəs Markulfaya (Markulf, Markult) sitayiş etdilər. Xalq içində yayılan bu inancın dəmirovdan sağalma ilə əlaqələndirməsi çox güman ki, etimoloji səbəblərdən irəli gəlirdi. Onun adından irəli gələn “mar” pis və “cou” boyun mənasını verir ( dəmirov ən çox boyun nahiyəsində əmələ gəlir).^[2] Fransız dilli mənbələrdə xəstəliyin boyunda belə aydın lokalizasiyası ilə əlaqədar hətta “xəstə tortikollis” ifadəsi də işlədilir. Sonralar bu xəstəliyin müalicəsinin preroqativliyi fransız və ingilis kralları tərəfindən qəbul edilmiş və Müqəddəs Markulf ilə “kral möcüzəsi” qarışıq istifadə edilmişdir.^[16] Jak Le Qof “Orta əsr Qərbinin Sivilizasiyası” əsərində qeyd edirdi ki, orta əsrlərin epidemik xəstəliklərinin ən çox yayılmış və ölümcül olanı vərəmdir. Vərəm mənşəli olan skrofula xəstəliyinin müalicəsi üçün padşahlar fransızlara hədiyyələr verirdilər. Capetian və Plantagenet sülalələrindən olan padşahlar əllərinin toxunuşu ilə bu xəstəliyi sağaltdıqlarını iddia edirdilər. Kral sənə toxunacaq, Rəbb səni sağaldacaq deyərək insanlara toxunurdular. Annals məktəbinin banisi Mark Bloch özünün məşhur “Möcüzə-Krallar” əsərinin Fransa və İngiltərədə olan kral hakimiyyətinin fövqəltəbii xarakterinə dair essesində (1924) kral möcüzəsinin populyarlığını izah etməyə çalışmışdır. Bu yolla o, ardıcılları ilə birlikdə kütlələrin siyasi psixologiyasını, kollektiv ideyaların siyasi həyatda rolunu və bu ideyaların sosial qruplar daxilində formalaşmasını öyrənmişdir. Bundan əlavə, bu əsər “Yeni Tarix Elmi” hərəkatının davamçıları üçün iki mühüm mövzu olan qlobal, yaxud ümumi tarix və uzun zaman uzantısı (Fransızca longue duree) mövzularına toxunurdu.

Mark Bloka görə, kralın əllərini əzab çəkənlərin üzərinə qoyaraq sağaltmaqdan ibarət olduğu kral möcüzəsinə inam dövrü XI-XII əsrlərdən XVIII əsrə qədər davam etmişdir. Mark Blox da vərəmli adenitdən və genişlənmiş boyun limfa düyünləri ilə müşayiət olunan xəstəliklərdən əziyyət çəkən dəmirov xəstələrini sağaltmaq üçün “kral möcüzəsini” seçmişdir.^[17] Möcüzəvi kral toxunuşuna, möcüzə yaradan padşahlara inam dövrü 11-ci əsrdən etibarən başlamış 18-ci əsrə qədər qədər davam etmişdi. Fransada əldə olunan dəlillərə əsasən, ilk sağalmanı VI Lüdovik (1108-1137), sonuncu halı isə 1825-ci ildə tacqoyma mərasimindən sonra X Karl həyata keçirmişdir. Başqa bir fikrə görə, bu cür müalicə praktikası Louis Saint-in dövründən sonra müntəzəm tətbiq edilmişdir. Beləliklə, Jak Le Qof ingilis tarixçisi Frenk Barlounun fikrini bölüşmüş, xronoloji olaraq, xronoloji insanların sağalması kral ayinləri Fransa və İngiltərə kral saraylarında XIII əsrin ortalarından tez bir zamanda istifadə olunmağa başlamışdır. 12-ci əsrdə əllərin qoyulması yolu ilə insanların sağalmasına dair etibarlı bir dəlil olmasa da(bu dəlil VI Lüdovikin hakimiyyəti dövrünə aiddir),şəfa ayininin yerinə yetirildiyinə dair sübutlar vardır. İngiltərədə müalicə ritualının ilk etibarlı sübutu 1276-cı ilə aiddir. İngiltərədə bu xəstəliyə “kral bəlası” (ing. King's Evil və ya Queen's Evil) deyilirdi.^[13][18] Fransada da xəstəlik bu adı ilə tanınırdı (fr. Mal De Roi).^[18] Kralların dəmirovu nə üçün “kral xəstəliyi” adlandırdığı dəqiq müəyyən etmək mümkün deyildir. Müəyyən edilmiş müalicə prosesi bu qayda ilə gedirdi: Kral yara ləkələrinə toxunur və onların üzərində xaç işarəsi edirdi. Bundan sonar sərxoş adama sədəqə verilirdi. Hökmdarların dəmirovu müalicə etmək qabiliyyətinə dair geniş yayılmış fikirlərinə əks fikirlər Vilyam Şekspirin “Makbet” əsərində verilmişdir.

16-cı əsrin əvvəllərində La-Manşın hər iki sahilində yerləşən ştatlarda kral möcüzəsi öz çiçəklənmə dövrünü yaşayırdı. Bu dövrdə Fransa krallarının yanına Valua sülaləsindən minlərlə xəstə gəlirdi və bu, təkcə onların təbəələrinə deyil, həm də qonşu tarixi dövlətlərdən olan İspaniya, Portuqaliya, İtaliya, Almaniya, İsveçrə, Hollandiya xəstələrinə də şamil edilirdi. Krallar XIII və XIV Lüdovik bu ritualı bütün bayram günlərində yerinə yetirirdilər.^[2] Stüart sülaləsinin ingilis kralları da buna əməl edirdilər.

Fransa və İngiltərədə bu ritual tədricən özünəməxsus xüsusiyyətlər qazanmağa başladı. Britaniyada ritualın əsas hissəsi kral hədiyyəsinin , yəni sikkənin təqdimatı idi. Qızılgüllər Döyüşü zamanı ingilis monarxları populyarlıqlarını artırmaq üçün xəstələrə “mələk” adlı qızıl sikkə verməyə başladılar. Bunun nəticəsində, amulet sikkəsinin möcüzəvi gücünə inam yarandı. Kral möcüzəsinə inam “mələklərin” müalicəvi gücünə dair yeni bir xurafatın yaranmasına səbəb oldu.^[19] İngiltərədə kral ritualının yoxa çıxması 1714-cü ildə Britaniya taxtına yeni bir sülalənin oturmasından sonra aradan qaldırıldı. Hannover sülaləsi uzun ənənəyə arxalanmırdı. Bu dövrdə parlament rejiminin güclənməsi hakimiyyəti sıxışdırırdı. Monarx tərəfindən sonuncu dəfə dəmirov müalicəsi 1825-ci ildə Fransada aparılmışdı. X Karl mayın 29-da tacqoyma mərasimindən sonra bütün fransız kralları arasında əl qoymaq ayinini yerinə yetirən sonuncu kral oldu. Mars Blok Burbonların Restavrasiyası dövründə bu adət-ənənənin yenidən dirçəlməsinə dair qeyd etmişdir:^[20]

Nəhayət, əvvəlki əsrin filosofları tərəfindən ələ salınan bu arxaik ayin dirçəlişi,  bir neçə fanatik ultra-kralçı istisna olmaqla, demək olar ki, bütün partiyaların nümayəndələri tərəfindən yersiz hesab edildi. Tacqoyma ərəfəsində və buna görə də X Çarlz əllərin qoyulması ilə bağlı son qərarı verməzdən əvvəl, Şatobriand “Məzar qeydləri” gündəliyinə bu sözləri yazdı: “Dünyada indi elə bir əl yoxdur ki, dəmirovu sağalda bilsin."

Tarixçi D.V.Mişel Mark Blokun çıxardığı nəticələri ümumiləşdirərək qeyd etmişdir ki, Fransada Kapetiya sülaləsindən olan krallar, İngiltərədə isə Plantagenetlər dəmirovu sağaltmağa başlamışdırlar. D.V.Mişel bu kralların hər ikisinin qəsbkar krallar olduğunu demişdir. Hökmdarlıqları dövründə onların əhalinin inamını qazanacaq vasitələrə ehtiyacları var idi.^[21] Müalicə padşahların əlində alətə çevrilmişdi. Blokun verdiyi nümunələrdən göründüyü kimi taxtda mövqeyi daha zəif olan padşahlar daha çox dəmirovun sağaldılması ritualına müraciət edirdilər.” Ehtimal olunur ki, padşahların nüfuzlarını artırmaq üçün bu xəstəliyə müraciət etmələri xəstəliyin gedişatının xüsusiyyətlərindən qaynaqlanır.^[13] Xəstəlik ritmlik və nisbətən mülayim olması ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin kəskinləşməsi və residiv dövrləri bir-birini əvəz edirdi və bu da rituala inamın yaranmasına səbəb olurdu. Qeyd edək ki, xəstəliyin oxşar statusu və hökmdarların xəstələri bu yolla sağaltması praktikası təkcə Avropada deyil, dünyanın başqa yerlərində də geniş yayılmışdı.^[22] Antropoloq Ceyms Frazerin fikrincə, Tonqa Polineziya adalarının sakinləri də dəmirovun müxtəlif növlərindən əziyyət çəkmişdirlər. Bu sakinlər də tez-tez kəffarə ayinlərini yerinə yetirməklə ritual təmizlənməyə məruz qalırdılar. Tonqadan olan ali liderin bu ritualda iştirakdan imtina etmək hüququ yox idi və buna görə də o, ayağını ona toxunmaq istəyənlərə təklif edirdi. Hətta ən uyğun olmayan anda bu adətdə iştirak etmək barədə ona yaxınlaşsalar da və onun bunu etmək üçün xüsusi bir istəyi olmasa da lider bunu qəbul edirdi. “Tez-tez, piyli və yöndəmsiz başçının gəzintiyə çıxarkən hörmət nişanlarını bezdirici və məkrli şəkildə göstərməsindən qaçmaq üçün yoldan başını götürüb qaçdığı görünürdü":

 Bəzən kiməsə elə gəlirdi ki, təsadüfən tabu əlləri ilə yemək götürüb. Bu zaman o, rəhbərin qabağında oturmalı və ayağını mədəsinə sıxmalı idi ki, mədəsindəki yemək ona zərər verməsin və şişməyə və ya ölümə səbəb olmasın. Belə ki, dəmirovun Tonqa adasında tabu əlləri ilə yemək nəticəsində əmələ gəldiyi hesab olunurdu. Ehtimal etmək olar ki, dəmirov xəstəliyindən əziyyət çəkənlər xəstəliyin dərmanı kimi kral ayağına toxunmalı idilər. Qədim ingilislərdə isə dəmirov xəstəliyindən əziyyət çəkənləri kralın əlinin toxunuşu ilə sağaltmaq dəbdə idi. Belə ki, həm ingilislər də, həm də tonqalılar da dəmirov xəstəliyi sağalma üsuluna uyğun olaraq yayılmışdı. - Ceyms Freyzer. qızıl budaq[23]

Qədim Rusiyada dəmirovun müxtəlif formaları geniş yayılmışdı, Məsələn, Laurentian Çronikle'a görə 1076-cı ildə Böyük Hersoq Svyatoslav Yaroslaviç dəmirov xəstəliyindən müalicə olunmuşdur. Lakin, müalicələr nəticəsində o, ölmüş və uğursuz cərrahi əməliyyatın ilk qurbanı olmuşdur. Onun üzərində "vəzi kəsmək" (şişi kəsmək) əməliyyatı olunmuçdur. Müasir rus dilində zhelvak sözü "insan, heyvan və ağac gövdəsində bir parça şəklində şişkinlik" deməkdir və dialektlərə görə və 19-cu əsrin ədəbi dilində "zholvi" sözü " dərinin və limfa düyünlərinin vərəmi olan şişmiş və sərtləşmiş vəzilərdir”. Bu tərif dəmirovun simptomlarını izah edir.^[24][25] Orta əsr təbabətinə görə, bu xəstəlik, əsasən bezləri açmaqla müalicə olunurdu. Əksər hallarda bu cür əməliyyatlar xəstələr üçün uğurlu nəticələr verirdi. Xronikada göstərilən Svyatoslav Yaroslaviçin ölümü isə istisna hal idi. Filoloq V.V.Merkulovanın qeyd etdiyi kimi “bu mətndə zhelve sözünün “skroful bezlər” mənasını verməsi əlaqəli öd sözünün eyni mənada işlədilməsi ilə təsdiqlənir. Müasir dildə sözün bu mənası hadisənin özünün yox olması səbəbindən itmişdir”. V.I.Dal dəmirovu "vəzilərin xəstə olduğu anadangəlmə xəstəlik" olaraq izah etmişdi.^[26] Yemelyan Puqaçov də bu xəstəlikdən əziyyət çəkmiş, döş qəfəsində və ayaqlarında əmələ gələn irinli səpgilərin ocaqlarının olması səbəbindən istefa verməyi xahiş etmişdi. Onun xəstəliyinin klinik mənzərəsi müxtəlif yollarla təsvir edilmiş və bəzən “Fransız” xəstəliyi, bəzən dəmirov, bəzən də vəba epidemiyasının nəticəsi kimi müəyyən edilmişdir.^[27] Müasirləri onun skrofuloz xəstəsi olduğunu qəbul edirdilər, buna görə də ona verilmiş ‘Pugaçov pasportunda’ deyilir: 'Sol gicgahında skrofulozdan olan yara, sağ və sol döşün altında skrofulozdan iki çuxur var,' və o, bu yaraları özünü III Pyotr imperatoru olduğunu sübut edən 'padşahlıq nişanları' kimi göstərirdi.^[28] V.İ. Lesinin fikrincə, digər tarixçilərin bölüşmədiyi, üsyan liderinin xəstəliyi Rusiyanın tarixi taleyinə çox güclü təsir etmişdi: ‘Əgər Pugaçov təqaüdə çıxmış olsaydı, ‘böyük padşah’ olmayacaqdı.^[3] Hətta Rusiyanın tarixi tamamilə başqa bir şəkil ala bilərdi. Onun alovlanmış üsyanı hökumətin siyasətinə, ədəbiyyata, ictimai düşüncəyə, insanların iş və davranışlarına çox şey təsir etdi.” 19-cu əsrdə və daha sonra Rusiyada dəmirov ilə əlaqəli xəstəliyin təzahürlərinin yayılması onun bədii ədəbiyyatda tez-tez xatırlanması və təsviri ilə göstərilir (Mixail Lermontov, Lev Tolstoy, Fyodor Dostoyevski, Anton Çexov, V. V. Veresayev, A. İ. Kuprin, M. M. Zoşçenko və s.).^[9] 19-cu əsrdə Rusiyada dəmirovu müalicə edərkən daha çox təmiz havada olmaq, dənizdə çimmək, həddindən artıq zehni fəaliyyətnən məşğul olmamaq, tez-tez qidalanma, balıq yağı tərkibli qidalanma və s. kimi qaydalara əməl edilməlidir. Cərrahi müdaxilədən, fərdi orqanlara zərərin növü və dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif müalicə üsullarından istifadə edilir.

• Блок М. Короли-чудотворцы: Очерк представлений о сверхъестественном характере королевской власти, распространённых преимущественно во Франции и в Англии = Les rois thaumaturges / Пер. [с фр.] и коммент. В. А. Мильчиной. Studia historica (6000 экз nüs.). М.: Яз. рус. культуры. 1998. ISBN 5-7859-0057-2.
• Михель Д. В. Королевская власть и золотуха // Болезнь и всемирная история: учебное пособие для студентов и аспирантов. — Саратов: Научная книга, 2009. — С. 50—54. — 196 с. — ISBN 978-5-903357-18-5.
• Каламкарян А. А., Мордовцев В. Н., Трофимова Л. Я. Клиническая дерматология. Редкие и атипичные дерматозы. — Ереван: Айастан, 1989. —567 с.
• Меркулова В. А. Русские этимологии. VI // Этимология 1981. — М.: Наука, 1983. — С. 58—65. — 193 с. — 2350 экз.
• Арифов С. С. Клиническая дерматология и венерология. — Ташкент: Voris-Nashriyot, 2008. — 347 с.
• Хромова Е. Б. Вспоминая Марка Блока // Вестник Пермского национального исследовательского политехнического университета. Культура. История. Философия. Право. — 2015. — Вып. 1. — С. 24—32. — ISSN 2224-9974.

• "Scrofula". MedlinePlus.