Serb epik xalq poeziyası

Ən erkən qeydə alınmış serb epik poeması 1497-ci ildə Yanoş Hunyadinin Georgi Brankoviç tərəfindən tutulması haqqında buqarştika mahnısının fraqmentidir.^[3][4] Osmanlı imperiyası dövründə serblərin qüsllə oxuduqları məlumdur. Məşhur serb ifaçıları XVI-XVII əsrlərdə Polşa kral saraylarında, daha sonra isə Ukrayna və Macarıstanda çıxış ediblər.^[5] Macarıstan tarixçisi Sebastian Tinodi 1554-cü ildə yazırdı ki, "burada Macarıstanda çoxlu qüsl ifaçıları var, lakin heç kim Serb üslubunda Dimitriye Karamandan yaxşı deyil". O, Karamanın 1551-ci ildə Lipovada türk ağası Uluman qarşısında çıxışını belə təsvir edib: "Qusle ifaçısı qüslünü dizləri arasında saxlayır, onun ifası qeyri-adi emosional idi, üzündə kədərli ifadə vardı".^[6] Tarixçi və şair Mateya Stryjkovski (1547–1582) serblərin 1582-ci il salnamə epik şeirlərinə əcdadlarının türklərə qarşı qəhrəmancasına mübarizəsindən bəhs edən şeirlərini daxil edib.^[7]

1720-ci illərdə naməlum kolleksiyaçı Serb, Bosniya və Xorvat folklor toplusunu Hərbi Sərhəddə tərtib etdi və bu, Vuk Karadziçin kitablarının nəşrindən əvvəl Balkan mahnılarının ən mühüm toplusu olan Erlangen əlyazması olaraq bilinir.

1824-cü ildə Vuk Karadjiç xalq mahnıları toplusunun bir nüsxəsini "Skadarın binası"ndan xüsusilə məmnun olan Yakob Qrimmə göndərir. Qrimm onu alman dilinə tərcümə etdi və onu "bütün zamanların və xalqların ən təsirli şeirlərindən biri" kimi təsvir etdi.^[8][9]

Dastanların əksəriyyəti Osmanlı zülmü və ondan qurtuluş mübarizəsi dövrünə həsr olunub. Etnoqraf Vuk Karadziçin səyləri sayəsində XIX əsrin birinci yarısı və ortalarında bu dastanların bir çoxu toplanaraq kitablarda nəşr olunub. Karaciç bu şeirləri “xalqın ağzından” yazıb. Romantizm dövrünün çiçəklənmə dövründə şeir topluları nəşr olunduğundan serb poeziyası Avropada yaxşı qarşılanırdı. Yakob Qrimm şeiri orijinalda oxumaq üçün serb dilini öyrənməyə başladı. O, serb epik şeirlərinin hər bir yeni toplusunun ətraflı təhlilini yazıb. Bir az sonra Yohann Volfqanq Götenin dediyi kimi, onları mahnı mahnılarına bərabər adlandırdı. Yakob Qrimmin və sloveniyalı Jerner Kopitarın sayəsində serb xalq ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatında öz yerini tapdı.^[10]

Serb epik poeziyası müxtəlif dövrlərə bölünür:

• Qeyri-tarixi dövr (serb. Неисторијски циклус) — slavyan mifologiyası, xüsusən də əjdahalar və pərilər haqqında şeirlər;
• Pretkosovo dövrü (serb. Преткосовски циклус) — Kosovo döyüşündən əvvəlki hadisələr haqqında şeirlər (1389);
• Kosovo dövrü (serb. Косовски циклус) — Kosovo döyüşündən dərhal əvvəl və sonra baş verən hadisələr haqqında şeirlər;
• Kralyeviç Marko Dövrü serb. циклус Краљевића Марка)
• Post-Kosovo dövrü (serb. Покосовски циклус) — döyüşdən sonrakı hadisələr haqqında şeirlər;
• Haydukların və uskokların dövrü (serb. Хајдучке и ускочке песме) — quldurlar və üsyançılar haqqında şeirlər;
• Serbiyanın və Monteneqronun azad edilməsi haqqında şeirlər (serb. Песме о ослобођењу Србије и Црне Горе) — XIX əsrdə Osmanlılara qarşı döyüşlərdən bəhs edən şeirlər.

Şeirlər tarixi hadisələri müxtəlif dərəcədə dəqiqliklə təsvir edir.

Epik nəğmələr demək olar ki, yalnız 4-cü hecadan sonra sezurası olan on hecalı misralardan ibarətdir. Bu halda misra ya beş müntəzəm troxdan ibarət ola bilər, ya da bir-birinin yanında duran və ayaq əmələ gətirən hər iki heca (yaxud hər biri) qısa və ya uzun ola bilər. Sonuncu halda, misranın nəsr oxunuşu onun quruluşuna uyğun gəlmir, bu zaman xanəndə hecanın təbii uzunluğuna fikir vermir, onu misrada durduğu yerə uyğun tələffüz edir. Serb xalq mahnılarında qafiyə (geniş mənada, o cümlədən alliterasiya və s.) mütləq tələb deyil, lakin rus xalq mahnılarında olduğu kimi konsonans hallarına çox rast gəlinir. Bu samitlər eyni kökdən olan sözlər müqayisə edildikdə də eyni misrada baş verir.^[11] Rus xalq mahnılarında olduğu kimi, serb mahnılarında da çoxlu epitetlər var, məsələn, Əziz Allah, nə böyük möcüzədir! siv şirəsi, çovdar şərabı, beesan atı və s. Bir çox epik mahnılar çox gözəl başlayır: ya nida ilə (Aman Allahım, öz qismətim), ya da suallarla (Yoxsa qəddarcasına, yoxsa yer titrəyir? Niyə həftənin əvvəlində?), ya da müqayisələrlə, çox vaxt mənfi qəhrəmanlarla.^[11]

Geniş mənada elision, eləcə də sözün sonunda və ya ortasında sait səsinin buraxılması nadir də olsa, serb müğənniləri tərəfindən icazə verilir və bəzi hallarda heyrətamiz cəsarət tələb edir. Məsələn, ili əvəzinə il, mənim əvəzinə m, se əvəzinə s, ga əvəzinə g, tada əvəzinə g, tada, qovorite əvəzinə qovorte və s. istifadə etmək olar. Serb xalq dastanı adətən 200-dən 400-ə qədər misradan ibarətdir, baxmayaraq ki, 600-700 misralı mahnılara da rast gəlinir. 800-1000 misradan ibarət mahnılar da var və “Maksim Krnoyeviçin həyatı”nda hətta 1225 misra mövcuddur.^[11]

• Burić, Ranko. "KOSOVSKI CIKLUS" (PDF). Etnološke sveske. 10. 1989: 119–125.
• Jakobson, Roman. Slavic Epic Studies. Walter de Gruyter. 1966. ISBN 978-3-11-088958-1.
• Locke, Geoffry N. W. The Serbian epic ballads: an anthology. Nolit. 1997. ISBN 9788619021562.
• Половинкин И. Н. Сербская народная поэзия  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Bjeladinović-Jergić, Jasna. Зборник Етнографског музеја у Београду: 1901-2001. Етнографски музеј. 2001. 489—.
• Dragnich, Alex N. Serbia's Historical Heritage. East European Monographs. 1994. ISBN 978-0-88033-244-6.
• Georgijević, Krešimir. "Српскохрватска народна песма у пољској књижевности: Студија из упоредне историје словенских књижевности". Belgrade: Rastko; Српска краљевска академија. 2003 [1936].
• Ling, Jan. Narrative Song in the Balkans // A History of European Folk Music. University Rochester Press. 1997. 86–90. ISBN 978-1-878822-77-2.
• Milošević-Đorđević, Nada. "The oral tradition". The history of Serbian Culture. Rastko. 1995.
• Petrović, Sonja. Oral and Written Art Forms in Serbian Medieval Literature // Oral Art Forms and Their Passage Into Writing. Mundal, Else; Wellendorf, Jonas. 2008. 85–108. ISBN 978-87-635-0504-8.
• Popovic, Tanya. Prince Marko: The Hero of South Slavic Epics. Syracuse University Press. 1988. ISBN 978-0-8156-2444-8.
• Эпос сербского народа / Изд. подг. И. Н. Голенищев-Кутузов. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 360 с. — (ru:Литературные памятники).
• Эпос сербского народа / Сост. И. Н. Голенищев-Кутузов. — М.: Альма-Матер, 2023. — 384 с. — (Методы культуры: фольклористика). — ISBN 978-5-6047271-1-9.

• Lew, Mark D. "Serbian Epic Poetry". 1999.
• The Battle of Kosovo - Serbian Epic Poems Preface by en:Charles Simic Swallow Press/Ohio University Press, Athens 1987
• Lesson in rhyme^{[daimi ölü keçid]}
• Poem for Karadjordje
• Fate of vizier Mahmud-pasha in the village of Krusa
• Pit of Korich
• [https://web.archive.org/web/20051108104557/http://www.slobodnasrpska.org/muzika/jama/KoritskaJama2.mp3 Part 2
• Part 3