Qusle və ya Gusla (serb. гусле, (bolq. гусла), xorv. gusle, sloven. gusle), həmçinin Lahuta (alb. lahuta), [2] — XX əsrin ikinci yarısına qədər Monteneqro (xüsusən), Bosniya və Herseqovina, Makedoniya, Xorvatiya və Serbiyada, Bolqarıstanda geniş yayılmış silmli musiqi aləti.[3]
| Qusle | |
|---|---|
 | |
| Təsnifat | xalq çalğı aləti, simli alət |
| Hornbostel–Zaks təsnifatı | 321.321-71 |
| Əlaqəli alətlər | lariça, qadulka, lira, qudok[1] |
| Mənşə ölkəsi | Balkan yarımadası ölkələri |
| Audio nümunəsi | |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Serbiyanın qeyri-maddi mədəni irsinin bir hissəsi kimi Quslenin müşayiəti ilə ifa 2018-ci ildə YUNESKO-nun Ümumdünya Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Ehtiyyat Siyahısına daxil edilib.
Alətin mənşəyi haqqında dəqiq fikir birliyi yoxdur.[4] VII əsr Bizans yunan tarixçisi Teofilakt Simokatta (təq.630-cu ildə) Balkanlarda məskunlaşan Cənub slavyanlarıının ifa etdiyi "kiçik liralar" haqqında məlumat verib. Bəzi tədqiqatçılar bunun qusle ola biləcəyini təxmin edirlər.[4] F.Saks kimi digər alimlər quslenin şərq mənşəli olduğuna inanırlar. Onlar quslenin X əsrdə İslam mədəni dalğası vasitəsilə Avropaya gətirdiyini təxmin edirlər.[4] Ərəb səyyahlarının kitablarından slavyanların X əsrdə qusledən istifadə etdiklərinə dair məlumatlar almaq olur.[5] Feadosi Hilandarian (1246-1328) Serbiya kralı Stefan Nemaniçin (1196-1228) dövründə tez-tez nağara və "qusle" ilə musiqiçilərin Serb zadəganlarını əyləndirdiyini yazırdı.[6] Qusle haqqında etibarlı yazılı qeydlər yalnız XV əsrdən məlumdur.[4] XVI əsrə aid səyahət xatirələrində alətin Bosniya və Serbiyada geniş istifadə olunduğu qeyd olunur.[4] XIX və XX əsrlərdə alət Monteneqro, Serbiya, Bosniya və Herseqovina, Xorvatiya və Albaniyada xatırlanır və burada Lahuta adlanır.[4]
Qusle oval və ya armudvari gövdəyə malikdir, ağacdan oyularaq düzəldilir. Onun açıq tərəfi bəzən bir neçə kiçik rezonator dəliklərinin kəsildiyi dəri membranla örtülmüşdür. Boynun yuxarı hissəsinə perpendikulyar olaraq uzun taxta mıx qoyulur, onun üzərinə 50-60 tel at tükündən düzəldilmiş bir və ya iki sim sarılır. Onlar yay formalı alət halını alır. İp boyundan asılmır, ancaq barmaqların yastıqlarına toxunmaqla ifa olunur. Bənzər çalma texnikası bir çox digər boyunsuz kamanlı alətlərdə, məsələn, qədim rus qudokunda, türk çeşidli kamançada, tagelharpada, kobyzdə və s. olduğu kimidir.
Qusle ənənəvi olaraq reçitativ üslubda qədim qəhrəmanlıq-epos, gənclik nəğmələri (yunak - gənc) ilə müşayiət olunurdu. Tarixi salnamələrə görə, serb səyyar musiqiçiləri Şərqi Avropanın bir çox ölkələrində çıxış etmiş və böyük populyarlıq qazanmışlar.[7] Qusle musiqisinin növləri mədəni əsaslara dayanır. Hər bir etnik qrupun hekayələrinin məzmunu müxtəlifdir, çünki aləti müşayiət etmək üçün müxtəlif epik şeirlərdən istifadə olunur. Cənub-Şərqi Avropa bölgələrində səsin kiçik fərqli xüsusiyyətləri var. Alətin dizaynı eynidır; yalnız boyun və baş dizaynı etnik və ya milli motivlə dəyişir.
Qusle Balkanlarda qəhrəmanlıq nəğmələrini (epik poeziya) instrumental şəkildə müşayiət edir.[8] Xüsusilə Serb epik xalq poeziyasının dastanları bu musiqi aləti ilə müşayyiət olunur.[9][10]
-
Monteneqro-Hersoqovina (kənarlarda) və serb (ortada) quslesi -
Filip Vişnjiç, kor serb görücü və quslyarı -
Qusledə ifa edən alban ifaçı -
Xorvat quslesi -
Serb quslesi
- ↑ Лирица // Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия. 1990. 306.
- ↑ Музыкальная энциклопедия, 1974
- ↑ Гусла (гусле) // Большая российская энциклопедия. Том 8. М. 2007. 184.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Bjeladinović-Jergić, 2001. səh. 489
- ↑ Svetozar Koljević. The Epic in the Making. Clarendon Press. 1980. səh. 11. ISBN 978-0-19-815759-5.
- ↑ Vlahović, 2004. səh. 340
- ↑ Гусле Arxiv surəti 4 fevral 2014 tarixindən Wayback Machine saytında (glinka.museum)
- ↑ Ling, 1997. səh. 87
- ↑ Matica Srpska Review of Stage Art and Music. Matica. 2003. 109.
- ↑ Milošević-Đorđević, Nada. Srpske narodne epske pesme i balade. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 2001. 10.. — «Крајем XV века, 1497. године, појављује се за сада први познати запис од десет бугарштичких стихова, које је у свом епу забележио италијански ... Јанка, ердељског племића (чије је право име Јанош Хуњади) у тамници српског деспота Ђурђа Бранковића.».
- Гусле // Музыкальная энциклопедия. Том 2. М.: Советская энциклопедия. 1974.
- Митрович М. На страже сербской истории. Феномен гусле // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana (журнал). № 1 (25). — 2019. Январь—Июнь. — 3—22.
- The History of Serbian Culture, translated by Randall A. Major
- Guslarskepesme.com, repository of gusle song texts (serb.)
- Peter Boro performing Croatian music on the gusle and misnice, 1939, US Library of Congress