Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinSeneka dili(/ˈsɛnəkə/;[4] Seneka dilində Onöndowaʼga꞉ʼ Gawë꞉noʼ və ya Onötowáʼka꞉) — Şimali Amerikada mövcud olmuş və bu gün də varlığını davam etdirən irokez dilləri ailəsinə aid olan yerli Amerika hindularının dili. Dil əsasən ABŞ-nin şimal-şərqində, xüsusən də Nyu-York ştatında yaşayan seneka xalqı tərəfindən danışılırdı.[5] Hazırda bu dil məhv olma təhlükəsi ilə üz-üzədir və danışanlarının sayı çox azalmışdır.[6][7]
| Seneka dili | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası[1] |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | see |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | snc |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 274, 2378 |
| Ethnologue | see |
| ELCat | 514 |
| IETF | see |
| Glottolog | sene1264 |
Seneka dili irokez dilləri ailəsinin şimal qrupuna aiddir və eyni ailədən olan kayuga, mohawk, oneida, onondaga və tuskarora dilləri ilə qohumdur. Bu dillər birlikdə “İrokez konfederasiyası” xalqlarının əsas dilləri hesab olunur.
Seneka xalqı tarixi baxımdan Böyük göllər ərazisində yaşamış və İrokez konfederasiyasının və ya Haudenosaunee İttifaqının altı tayfasından biri olmuşdur.[8] Onların dili uzun əsrlər boyu nəsildən-nəslə şifahi şəkildə ötürülmüşdür.
Avropa müstəmləkəçiliyi və ABŞ-nin genişlənməsi nəticəsində senekaların torpaqları əhəmiyyətli dərəcədə azalmış və bununla yanaşı dillərinin daşıyıcılarının sayı da sürətlə azalmışdır.[5][9] XIX–XX əsrlərdə ABŞ-də tətbiq edilən assimilyasiya siyasəti (hinduların internat məktəblərə yerləşdirilməsi, ingiliscənin məcburi öyrədilməsi) seneka dilinə ciddi zərbə vurmuşdur.[5][8]
Seneka dili əsasən ABŞ-nin Nyu-York ştatında, xüsusən də Kattauragus, Alleqeni və Tonawanda rezervasiyalarında danışılırdı. Bu dilin müəyyən qədər daşıyıcıları Kanada ərazisində, Ontario əyalətində də mövcud olmuşdur.
XX əsrin ortalarında minlərlə seneka dilinin daşıyıcısı mövcud olsa da, XXI əsrin əvvəllərinə gəldikdə bu say kəskin şəkildə azalmışdır. 2000-ci illərdə təxminən 100-200 aktiv danışanının olduğu qeyd edilirdi. Hazırda isə (2020-ci illər) dili səlis bilənlərin sayı bir neçə on nəfəri keçmir. Əksər daşıyıcılar isə yaşlı nəslə məxsusdur.[10]
Seneka dilində sait və samitlərin sayı məhduddur, lakin mürəkkəb morfologiya və uzun söz formaları mövcuddur. Dil polisintetik xarakter daşıyır, yəni bir söz çox vaxt bütöv bir cümlənin funksiyasını yerinə yetirə bilir.
Söz sırası sərbəstdir, lakin çox vaxt VSO (fel–məsdər–obyekt) nizamına meyllidir.
Fellər mərkəzi rol oynayır və fel formaları şəxs, zaman, istiqamət və digər qrammatik kateqoriyaları ifadə edir.
İsimlər daha az qrammatik kateqoriyaya malikdir, lakin şəxsi şəkilçilərlə əlaqələndirilə bilir.
Dil təbiətlə, ovçuluqla, müharibə və kənd təsərrüfatı ilə bağlı zəngin söz ehtiyatına malikdir. Müasir dövrdə yeni anlayışların ifadəsi üçün ingilis dilindən alınmalar mövcuddur.
Ənənəvi olaraq seneka dili şifahi formada mövcud olmuşdur. Avropalı missionerlərin gəlişindən sonra latın qrafikası əsasında yazı sistemi formalaşdırılmışdır. Hazırda dilin yazılı forması latın əlifbasına əsaslanır.
Dil üçün müxtəlif orfoqrafik standartlar hazırlanmışdır. Müasir dövrdə tədris və öyrənmə məqsədi ilə xüsusi dərsliklər, lüğətlər və elektron resurslar mövcuddur.
Son onilliklərdə seneka xalqı arasında dilin qorunub saxlanması üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirilir:
- Seneca Nation Language Department tərəfindən dil kursları təşkil olunur.
- Məktəblərdə uşaqlara seneka dili tədris edilir.
- Mobil tətbiqlər, audio materiallar və elektron lüğətlər hazırlanır.
- Dilin öyrədilməsi üçün universitetlərdə ayrıca proqramlar yaradılır.
Seneka dili BMT tərəfindən məhv olmaq təhlükəsi altında olan dillər siyahısına salınmışdır. Bu dilin mühafizəsi üçün həm yerli icmalar, həm də dilçi alimlər səylər göstərirlər.
Seneka dili aşağıdakı dillərlə eyni ailəyə daxildir:[5]
- Mohawk dili
- Oneida dili
- Onondaga dili
- Cayuga dili
- Tuscarora dili
Seneka dili sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də xalqın mədəni irsinin, dünyagörüşünün və dini inanclarının daşıyıcısıdır. Senekaların mifləri, rəvayətləri, mərasimləri və ənənəvi mahnıları bu dildə mühafizə edilib saxlanılmışdır.
- ↑ Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675
- ↑ 1 2 ScriptSource - United States.
- ↑ https://www.ethnologue.com/18/language/see/.
- ↑ Bauer, Laurie. The Linguistics Student's Handbook. Edinburgh. 2007.
- ↑ 1 2 3 4 Chafe, 2015. səh. 1
- ↑ Evans, Noelle E.C. "Seneca people are reviving their language, which boarding schools tried to erase". NPR. İstifadə tarixi: 22 iyul 2025.
- ↑ Evans, Noelle. "One man's quest to revive the language he grew up with". NPR. İstifadə tarixi: 23 iyul 2025.
- ↑ 1 2 Holmer, 1954. səh. 11
- ↑ Chafe, 2015. səh. 2
- ↑ "Birth of a Nation". SNI.org (ingilis). Seneca Nation of Indians. 22 may 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 may 2011.
- Chafe, Wallace L. "Seneca Morphology I: Introduction". International Journal of American Linguistics. 26. 1960: 11–22. doi:10.1086/464550.
- Chafe, Wallace L. Handbook of the Seneca Language. Albany, NY: New York State Museum and Science Service. 1963.
- Chafe, Wallace L. Seneca Morphology and Dictionary. Smithsonian Institution. 1967. hdl:10088/1323. LCCN 65-62172. İstifadə tarixi: 14 iyun 2015.
- Chafe, Wallace L. Handbook of the Seneca Language. Albany, NY: Global Language Press. 2007.
- Chafe, Wallace. A Grammar of the Seneca Language. UC Publications in Linguistics. 149. Oakland: University of California. 2015. doi:10.1525/9780520961647. ISBN 978-0-520-28641-2.
- Holmer, Nils M. "Seneca II". International Journal of American Linguistics. 15 (4). 1952: 217–222. doi:10.1086/464175.
- Holmer, Nils M. The Seneca Language (A Study in Iroquoian). Upsala: Upsala Canadian Studies. 1954.
- Preston, W. D.; Voegelin, C. F. "Seneca I". International Journal of American Linguistics. 15 (1). 1949: 23–44. doi:10.1086/464021.
- Chafe, Wallace. "Publications on the Seneca Language". İstifadə tarixi: 12 yanvar 2013.
- Chafe, Wallace L. Sketch of Seneca, an Iroquoian Language // Goddard, Ives (redaktor). Handbook of North American Indians. 17: Languages. Smithsonian Institution. 1997. 551–579. ISBN 0-16-048774-9.