Sarvan döyüşü və ya Dəvəçi stansiyası döyüşü — 1920-ci ilin aprel ayının 27-sində Şabran rayonunun "Sarvan" stansiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu ilə XI Qırmızı Ordu arasında baş vermiş döyüş. Bu döyüşdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusuna və könüllülərdən ibarət dəstələrə Həmdulla əfəndi Əfəndizadə başçılıq etmişdir.[1][2][3][4][5]
| Sarvan döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920), Aprel işğalı | |||
 1920-ci il aprelin 28-də XI Qızıl Ordunun "lll İnternatsional" adlı zirehli qatarının Bakıya gəlişi zamanı çəkilən şəkli. | |||
| Tarix | 27 aprel 1920 | ||
| Yeri | Şabran rayonunun "Sarvan" stansiyası | ||
| Səbəbi | XI Qızıl Ordunun sərhədləri keçməsi | ||
| Nəticəsi | XI Qızıl Ordunun mütləq zəfəri | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
|
|
|||
1920-ci il aprelin 26-sında gecə saat 12-də Azərbaycana soxulan bolşevik zirehli qatarı Yalama stansiyasında bir neçə saatlıq müqavimətlə üzləşsə də Azərbaycan ordusunun əsgərlərini məğlubiyyətə uğrataraq irəlləməkdə davam edirdi. 7-ci Qafqaz diviziyası səhərə yaxın Qusara daxil olmuşdu. 38-ci, 39-cu və 40-cı süvari alayları Qubanın mühüm obyektlərini ələ keçirmişdilər. Həmdulla əfəndi ziherli qatarın qabağını kəsmək[1][6] üçün Dəvəçi stansiyası yaxınlığında mövqe tutmuş, relslərin sökülməsi, barikadaların qurulması üçün tapşırıqlar vermişdir.[4] Ətraf kəndlərdən gələn könüllülərin də orduya qoşulması nətincəsində Həmdulla əfəndinin mücahidlərinin sayı 2 min nəfərə çatmışdı. Səbri bəy, Arif əfəndi Şıxzadə, qubalı Səttar Əfəndiyev, İsmayıl Əli əfəndi, Qaçaq Mayıl, Şəmsəddin əfəndi və Əmri əfəndi bu 2 minlik ordunun dəstə başçıları idilər.[2]
1920-ci ilin 27-də bolşeviklərin zirehli qatarı günortaya yaxın görünməyə başlayır. Həmdulla əfəndi atının belinə sıçramağı ilə nərə çəkməsi bir olur:
"Qardaşlar! Tariximizi qanımızla yazacağımız an çatdı! Azadlığımızı əlimizdən almaq istəyən qatar budur gəlir!"[3]
Ətrafa "Allahu-Əkbər!" sədası yayıldı. Zirehli qatar hərəkətini dayandırıb toplarını işə saldı. Artilleriya zərbələri ilə könüllü döyüşçülərin iradəsini qıra bilmədiyini görən M. K. Levandovski 299-cu atıcı polkunu hərəkətə gətirir. İnadkarlıqla hücuma keçən könüllü döyüşçülərin ilk zərbələrindən rus əsgərləri xeyli itki verərək geri çəkilirlər. Qubadan 39-cu və 40-cı süvari alaylarını köməyə çağıran Levandovski vaxt udmaq üçün artilleriya zərbələrini gücləndirir. Bir saatdan sonra isə 299-cu atıcı polkunu hərəkətə gətirir. Bolşevik əsgərlərini yaxına buraxaraq onlara xeyli itki verdirən Həmdulla əfəndi üstünlüyü əlində saxlasa da arxadan qəfil zərbə endirən süvari polkları üstünlüyün bolşeviklərə keçməsinə nail olurlar. Mühasirəyə düşərək çiynindən yaralanan[7] Həmdulla əfəndi və mücahidləri mühasirəni yararaq dağlara çəkilmək məcburiyyətində qalırlar.[7]
2 minlik orduya komandanlıq edən Həmdulla əfəndi öz ordusu önündə belə bir nitq söyləmişdi:
"Qardaşlar, əmilər, dayılar! Ey bu xalqın igid oğulları!
Allah-təala da millətin birliyinin, vətənin sakitliyinin və qanunların pozulmasına razı olmadığından buyurmuşdur: — "Sizinlə müharibə edənlərlə Allah yolunda siz də savaşınız". Üstümüzə gələn düşmən qarşısıalınmaz qasırğanı xatırladır. Qələbəyə ümid yoxdur.
Qardaşlar! Namus-şərəf, iffət, ədəb, haya kimi fəzilətlərin tamamından ibarət olan qiymətli bir vəsfdir. Bu gün biz namusumuzu qorumaq naminə əldə silah ayağa qalxmışıq. Əgər məğlub olsaq da, gələcək nəslə məlum olacaqdır ki, onların babaları işğalçı rus bolşevik ordusunu gül-çiçəklə yox, silahla qarşılamışdılar."[3]
BDU-nun dosenti Aydın Məmmədli AXC Odusuna və könüllülərdən ibarət dəstələrə komandanlıq edən Həmdulla əfəndi Əfəndizadənin Azərbaycan bayrağını kürəyinə bağlayaraq Sarvan döyüşünə girdiyini bildirmişdir.
- ↑ 1 2 3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, cild l (az.). Bakı: "Lider". 2004. 350. ISBN 9952-417-14-2.
- ↑ 1 2 Dünyamalı, Kərim. Bir soyun taleyi (az.). Bakı: "Mütərcim". 2003. 149.
- ↑ 1 2 3 Dünyamalı, Kərim. Bir soyun taleyi (az.). Bakı: "Mütərcim". 2003. 150.
- ↑ 1 2 3 "Bolşeviklərin Azərbaycandakı qurbanları". Türküstan.az. 3 Dekabr 2024 10:02. 19.02.2025 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Həmdulla əfəndi Əfəndizadə". Teref.az. 2025.02.22 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "XI yazı". 24.02.2025 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 Dünyamalı, Kərim. Bir soyun taleyi (az.). Bakı: "Mütərcim". 2003. 151.
- ↑ 1 2 "Azərbaycanda bolşevik işğalına qarşı Quba üsyanı". AZƏRBAYCAN - Rəsmi Dövlət Qəzeti. 2025-02-15 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Yüceer, Nasır. Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan harekatı (türk). Ankara: Genelkurmay Basım evi. 1996. 107. ISBN 975-409-075-0.
- ↑ Rüstəmova – Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (az.). Bakı. 2013. 299.