Sarı qız — türk və monqol inanclarında mifoloji surət[1].
Sarı qız surəti bütün türk xalqlarının mifologiyasında, inanclarında yeri olan hami ruhlardandır[2].
Başlanğıcını qədim türk inanclarından götürmüş Sarı qız türk və monqol mifologiyalarında ortaq inaclardan gələn qədim köklü surətdir[1]. Həmin surətin adına kumandin ovçuluq əfsanələrində "Taqnınq ezi Sarı kıs" (azərb. "Dağ əyəsi Sarı qız") şəklində rast gəlinir[1]. Təbiətin gizlin güclərindən olan bir mifoliji varlıq kimi o, Anadoludan başlayaraq Qafqaz, Türküstan, Altay bölgələrinə yayılmışdır[1]. Qazax, qırğız və başqırdlarda "Sarı qız" surətində ruhun varlığına inanılmışdır[1].
Dağ əyəsi, ruhu olan Sarı qızla türk mifoloji surətlərindən pərilərin – gözəgörünməz gözəl qızların əsasən dağlarda yaşamaları arasında mifoloji görüş cəhətdən birlik olması hesab olunur[2].
Sarı qızın daşıdığı əsas xüsisiyyətlər tanınmış türk folklorşünası Cəlal Bəydili tərəfindən ensiklopedik səviyyədə araşdırılıb[1].
Bəha Səid bəy 1926-cı ildə çap olunmuş "Türk yurdu" dərgisindəki yazısında Anadoluda Sarı qız əfsanəsinə uyğunlaşmış xalq oyunu haqda məlumat vermişdir[1]. O, həmin mövzunun süjetinin "Çin türkləri ilə monqolların məzhəti olan Lama məzhəbi buddizmdən" gəldiyini və buradan İsmaili etiqadına keçdiyini göstərmışdir[1]. Bəha Səid bəy həmin yazısında Sarı qızla "türklərin milli tipi olan Alanqova" arasında da paralellər aparmışdır[1].
Sarı qız surəti Anadolu taxtacı türkmənləri arasında çox sayda əfsanələrin yaranmasına səbəb olmuşdur[1]. Türkmənlərin inancına görə onun qəbri Qaz dağının zirvəsində yerləşir[1].
Sarı qızın meşənin əyəsi, qoruyucu ruhu olmasına inanılır[1].
Anadoluda, Afyonqarahisarda, Mudurnunun Gəncək kəndi yxınlığında Sarı qız adlı qaya, Təkirdağda Sarı qız adlı pir var ki, onlar yerli xalqın sitayiş yerləridir[1].
Qafqaz türklərindən olan noqayların inanclarında da Sarı qız mifoloji surəti özünəməxsus xüsusi yer tutur[1].
Özbəklərin inanclarına görə isə, kimə Sarı qız toxunarsa, həmin adam əsl şaman olar[1].
Orta Asiya türklərinin ənənəvi inanclarında Sarı qız dağ ruhu olduğu qədər yarğanların, suya yaxın yerlərin əyələri sayılır[1].
Şamanlar onlara vergi verilməsini birbaşa Sarı qızın ruhuyla bağlayırlar[1].
Sibir tatarlarının inanclarında bu mifoloji surət Sarıçaç (azərb. Sarısaç) adlanır.
Azərbaycan xalq mahnısı olan "Sarı gəlin"də sevənin üsyanı, yanğısı, ümidsiz çırpınışı, sevilənə qovuşa bilməməsi Sarı qızdan gələn toxunulmazlıqla əlaqəlidir[3]. Düşünülür ki, qadın mənşəli hami ruhlar cəhətdən eyni nkişaf mərhələləri "Ak Ana", "Umay", "Sarı qız", "Sarı gəlin" ardıcıllığında davam edib[2].
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Tahir Nəsib. Sarı qızdan Sarı gəlinə... “Sarı gəlin” mahnısı ilə bağlı araşdırma. (1-ci yazı) Arxivləşdirilib 2018-03-14 at the Wayback Machine anl.az, "Xalq Cəbhəsi" qəzeti, 15 iyul 2017, səh. 14. (az.)
- ↑ 1 2 3 Tahir Nəsib. Sarı qızdan Sarı gəlinə... “Sarı gəlin” mahnısı ilə bağlı araşdırma. (2-ci yazı) Arxivləşdirilib 2018-03-15 at the Wayback Machine anl.az, "Xalq Cəbhəsi" qəzeti, 18 iyul 2017, səh. 14. (az.)
- ↑ Tahir Nəsib. Sarı qızdan Sarı gəlinə... “Sarı gəlin” mahnısı ilə bağlı araşdırma. (3-cü yazı) anl.az, "Xalq Cəbhəsi" qəzeti, 19 iyul 2017, səh. 14. (az.)