SSRİ Baş Prokurorluğu — SSRİ ərazisində qanunların icrasına ali nəzarəti həyata keçirən dövlət ittifaqı orqanı.[1]
| SSRİ Baş Prokurorluğu | |
|---|---|
| |
| Ümumi məlumatlar | |
| Ölkə | |
| Yaradılma tarixi | 1933 |
| Əvvəlki qurum | SSRİ Ali Məhkəməsi Baş Prokurorluğu |
| Ləğv edilib | 29 yanvar 1992 |
| Sonrakı | Rusiya Federasiyası Baş Prokurorluğu |
| Baş qərargah | |
|
|
|
| Tabeliyində olan orqan | 15 respublika prokurorluğunun tabeli orqanları |
Sovet Prokurorluğu Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 28 may 1922-ci il tarixli fərmanı ilə qanunlara əməl olunmasına nəzarət və cinayətkarlığa qarşı mübarizə aparmaq məqsədi ilə yaradılıb.[1]
1923-1933-cü illərdə SSRİ Ali Məhkəməsinin Prokurorluğu fəaliyyət göstərib.[1]
1933-cü il iyunun 20-də SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə SSRİ Prokurorluğunun yaradılması haqqında qərar qəbul edilib və ona başqa funksiyalarla yanaşı əlavə funksiyalar da həvalə olunub:[2]
- SSRİ-nin və müttəfiq respublikaların ayrı-ayrı idarələrinin, yerli hakimiyyət orqanlarının fərman və sərəncamlarının SSRİ Konstitusiyasına və SSRİ hökumətinin qərarlarına uyğunluğuna nəzarət;
- icraatın istənilən mərhələsində istənilən işə baxılmasını tələb etmək, məhkəmələrin hökmlərindən və qərarlarından yuxarı məhkəmə orqanlarına şikayət etmək və onların icrasını dayandırmaq hüququ ilə ittifaq respublikalarının məhkəmə orqanları tərəfindən qanunların düzgün və vahid tətbiqinə nəzarət etmək;
- SSRİ ərazisində bütün məhkəmə instansiyalarında cinayət təqibinə başlamaq və ittihamı saxlamaq;
- SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının (NKVD) milisin, cinayət axtarış idarəsinin və islah-əmək müəssisələrinin hərəkətlərinin qanuniliyinə və düzgünlüyünə xüsusi əsasnamə əsasında nəzarət etmək;
- ittifaq respublikaları prokurorluqlarının fəaliyyətinə ümumi rəhbərlik.
SSRİ Konstitusiyasının 9-cu fəsli SSRİ Dövlət İdarələri orqanlarının qurulmasının təşkilati prinsiplərini müəyyən etdi və onun vəzifələrini müəyyənləşdirdi.[3]
SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 22 iyun 1941-ci il tarixli “Hərbi vəziyyət haqqında” Fərmanına uyğun olaraq, prokurorluq orqanlarının həm hərbi, həm də ərazi prokurorluqlarının işi müharibə şəraitində yenidən quruldu.[1]
1943-cü ilin sentyabrında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə prokurorluq və müstəntiq işçilərinə sinif rütbələri verildi və onlara hərbi geyim forması təqdim olundu. Eyni zamanda, prokurorların və müstəntiqlərin rütbələrinin hərbi rütbələrə bərabər tutulan müqayisəli dərəcələr tətbiq edildi.[1]
Prokurorluğun fəaliyyətinin mühüm dövlət-siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq və dövlətdə qanunun aliliyinin təmin edilməsində prokurorluğun nüfuzunu və təsirini artırmaq məqsədi ilə 1946-cı ilin martında SSRİ Ali Sovetinin “SSRİ prokuroruna SSRİ Baş prokuroru adının verilməsi haqqında” SSRİ Qanununu qəbul etdi.
1955-ci ilin mayında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə “SSRİ-də prokurorluq nəzarəti haqqında Əsasnamə” kimi mühüm qanunvericilik aktı təsdiq edildi. Əsasnamənin 1-ci maddəsi SSRİ Baş Prokuroruna tabeliyində olan bütün nazirliklər və idarələr, habelə SSRİ vətəndaşları tərəfindən qanunların dəqiq icrasına ali nəzarəti həyata keçirmək vəzifəsini qoyulurdu.[1]
1977-ci ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra SSRİ Prokurorluğu əsasında 1955-ci ildə təsdiq edilmiş SSRİ-də prokurorluq nəzarəti haqqında Əsasnaməni əvəz etməli olan SSRİ Prokurorluğu haqqında Qanunu hazırlamağa başladı.[4][5] 1979-cu ilin noyabrında qəbul edilmiş “SSRİ Prokurorluğu haqqında” SSRİ Qanununa uyğun olaraq, prokurorluğun əsas fəaliyyət istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildir: [6]
- qanunların dəqiq və vahid icrasına ali nəzarət;
- sosialist mülkiyyətinin qorunması haqqında qanunların pozulmasına qarşı mübarizə;
- cinayət və digər hüquqpozmalarla mübarizə; cinayətlərin araşdırılması;
- cinayət törətmiş şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi;
- cinayətə görə məsuliyyətin qaçılmazlığının təmin edilməsi;
- digər dövlət orqanları ilə birlikdə cinayətlərin və digər hüquqpozmaların qarşısının alınması üçün tədbirlər hazırlamaq;
- cinayətlərə və digər hüquqpozmalara qarşı mübarizədə hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində və sovet qanunlarının təbliğində iştirak.
Qanun SSRİ Baş prokurorunun qanunvericilik təşəbbüsü hüququnu və onun SSRİ Ali Soveti qarşısında, onun sessiyaları arasındakı dövrdə isə SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti qarşısında məsuliyyətini və hesabatlılığını müəyyən etdi.
1991-ci il dekabrın 8-dən SSRİ Baş Prokurorluğu SSRİ Baş prokuroru Nikolay Trubinin rəhbərliyi altında Belovej razılığının və Alma-Ata bəyannaməsinin, SSRİ Ali Sovetinin 03.04.1990-cı il tarixli 1409-I nömrəli "Müttəfiq respublikanın SSRİ-dən çıxması ilə bağlı məsələlərin həlli qaydası haqqında" Qanununu, SSRİ-nin saxlanması üzrə ittifaq referendumunun qaydalarını pozması haqda fəaliyyətsizlik səbəbindən 29 yanvar 1992-ci ildə buraxıldı.[7]
SSRİ Prokurorluğuna SSRİ Ali Soveti tərəfindən 7 il müddətinə təyin edilmiş SSRİ Baş prokuroru rəhbərlik edirdi. Prokurorluq vahid mərkəzləşdirilmiş sistem təşkil edirdi və aşağı prokurorlar yuxarı prokurorlara tabed idilər. Prokurorluğun strukturu SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq edildi. İttifaq və muxtar respublikalarda, ərazilərdə, vilayətlərdə, muxtar vilayətlərdə, milli rayonlarda, şəhər və rayonlarda prokurorluq orqanları təşkil olunurdu. Sovet Ordusunda və Hərbi Dəniz Donanmasında hərbi dairələrin, donanmaların, birləşmələrin və qarnizonların hərbi prokurorluqları, fəaliyyətinə SSRİ Baş Prokuroru tərəfindən həm bilavasitə, həm də Baş Hərbi Prokuror vasitəsilə rəhbərlik edən Baş Hərbi Prokurorluq nəzarət edirdi. SSRİ Baş Hərbi Prokurorluğu SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 19 dekabr 1966-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Hərbi Prokurorluq haqqında Əsasnamə əsasında fəaliyyət göstərirdi.[1]
SSRİ Baş prokurorundan (sədr) və prokurorluğun rəhbər işçilərindən ibarət kollegiya yaradılmışdı. SSRİ Baş Prokurorunun, ittifaq respublikalarının prokurorlarının və Baş Hərbi Prokurorun xüsusilə mühüm işlər üzrə müstəntiqləri var idi. İttifaq respublikalarının prokurorluqlarında da kollegiyalar yaradılmışdı.[1]
SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti orqanlarının əməkdaşlarına aşağıdakı rütbə dərəcələri verilirdi:
- Həqiqi dövlət ədliyyə müşaviri;
- 1-ci dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri;
- 2-ci dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri;
- 3-cü dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri;
- Böyük ədliyyə müşaviri;
- Ədliyyə müşaviri;
- Kiçik Ədliyyə müşaviri;
- 1-ci dərəcəli hüquqşünas;
- 2-ci dərəcəli hüquqşünas;
- 3-cü dərəcəli hüquqşünas;
- Kiçik hüquqşünas.
- İvan Alekseyeviç Akulov (21 iyun 1933 - 3 mart 1935);
- Andrey Yanuariyeviç Vışinski (3 mart 1935 - 31 may 1939, 1931 - RSFSR prokuroru);
- Mixail İvanoviç Pankratyev (31 may 1939 - 7 avqust 1940);
- Viktor Mixayloviç Boçkov (7 avqust 1940 - 13 noyabr 1943);
- Konstantin Petroviç Qorşenin (4 dekabr 1943 - 4 fevral 1948, 1946 - SSRİ Baş prokuroru);
- Qriqori Nikolayeviç Safonov (4 fevral 1948 - 30 iyun 1953);
- Roman Andreyeviç Rudenko (1 iyul 1953 - 23 yanvar 1981);
- Aleksandr Mixayloviç Rekunkov (9 fevral 1981 - 26 may 1988);
- Aleksandr Yakovleviç Suxarev (26 may 1988 - 15 oktyabr 1990);
- Nikolay Semyonoviç Trubin (27 dekabr 1990 - 29 avqust 1991; 29 yanvar 1992-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "История". // Официальный сайт Генеральной прокуратуры РФ. 2008-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-09.
- ↑ Конституция СССР 1924 года
- ↑ Encyclopaedia of Contemporary Russian (2007). Routledge. p. 250. ISBN 0415320941.
- ↑ Unger, Aryeh L. Constitutional Development in the USSR: A Guide to the Soviet Constitutions (ingilis). Methuen. 1981-01-01. 197. ISBN 978-0-416-71680-1.
- ↑ Smorodinskaya. Encyclopedia of Contemporary Russian Culture (ingilis). Routledge. 2013-10-28. 250. ISBN 978-1-136-78785-0.
- ↑ "Закон СССР от 30 ноября 1979 года «О прокуратуре СССР»". // ru:КонсультантПлюс. 2013-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-09.
- ↑ ru:Леонид Млечин. «КГБ. Председатели органов госбезопасности. Рассекреченные судьбы». Arxiv surəti 9 fevral 2021 tarixindən Wayback Machine saytında // books.google.ru