Sovet İttifaqında insan hüquqları ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdı. Ölkə 1927-1953-cü illərdə totalitar rejim, 1990-cı ilə qədər isə təkpartiyalı dövlət kimi də idarə olunub. Hökumət ümumiyyətlə söz azadlığını susdurmuş və bütün müxaliflərə qarşı sərt tədbirlər görmüşdü. Həmkarlar ittifaqları, özəl sektor, kilsələr və müxalif siyasi partiyalar da daxil olmaqla heç bir müstəqil siyasi təşkilatın fəaliyyətinə imkan verilməmişdi. Vətəndaşların hərəkətinə həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə ciddi nəzarət edilir, xüsusi mülkiyyət hüquqları ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdı.

Reallıqda Sovet hökuməti qanunun aliliyi, vətəndaş azadlıqları, hüquqi müdafiə və mülkiyyət hüquqlarının bir çox prinsiplərini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırmışdı. Sovet hüquqşünası Andrey Vışinskinin fikrincə bunlar “burjua əxlaqı”nın göstəriciləri hesab edilməlidir. 1973-cü ildə Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt kimi insan hüquqları müqavilələrinin rəsmi imzalanmasına baxmayaraq, bu sənədlər əsasən hüquqi qüvvəsiz idi və kommunist hakimiyyəti altında yaşayan insanlar üçün əlçatmaz sayılırdı. Bundan əlavə, kommunist hakimiyyət orqanları bu öhdəliklərə az hörmət göstərirdilər. Sovet İttifaqında insan haqları fəalları davamlı olaraq təqiblər, təzyiqlər və həbslərlə üzləşiblər.

Rusiya Federasiyası Konstitusiyasına əsasən, respublika idarəetmə formasına malik demokratik federal hüquqi dövlətdir.

Rusiyada insan hüquq və azadlıqları Rusiya Konstitusiyasının 2-ci fəslində "İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqları" ilə təsbit edilmişdir. Rusiya Federasiyasının vətəndaşı öz ərazisində bütün hüquq və azadlıqlara malikdir və Rusiya Federasiyasının Konstitusiyasında nəzərdə tutulmuş bərabər vəzifələr daşıyır.

Rusiya Konstitusiyası aşağıdakı insan hüquqlarını təmin edir:

1. Şəxsi (bu hüquqların əksəriyyəti təbiidir, yəni şəxsin dövlətə mənsubiyyəti ilə bağlı deyil) 20-29-cu maddələr
2. Siyasi (vətəndaşlıq vəziyyəti nəticəsində yaranır; bu hüquqların bəziləri əcnəbilər üçün məhdudlaşdırıla bilər) 20-29-cu maddələr
3. İqtisadi (sosial-iqtisadi daxil olmaqla) 29-33-cü maddələr
4. Sosial (sosial-iqtisadi daxil olmaqla) 34-37-ci maddələr
5. Mədəni hüquqlar, 37-44-cü maddələr
6. Ekoloji (sosial-iqtisadi olanlardan fərqlidir, lakin təsnifat bütün tədqiqatçılar tərəfindən tanınmır, 42-ci maddə)

Bütün insan hüquq və azadlıqları bərabər şəkildə qorunur, Konstitusiya hüquq və azadlıqların iyerarxiyasını müəyyən etmir. Hüquqlar məsuliyyətlə birlikdə gəlir. Rusiya Federasiyası vətəndaşının vəzifələri konstitusiya qanununda aydın şəkildə göstərilib.

Rusiya Federasiyasının dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərinin fəaliyyətində insan hüquq və azadlıqlarına riayət olunmasına nəzarət Rusiya Federasiyasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili tərəfindən Rusiya Federasiyasının Konstitusiyasına uyğun olaraq həyata keçirilir. Ayrı-seçkilik qanunla qadağandır. Cinayət Məcəlləsində vəzifə mövqeyindən istifadə edərək ayrı-seçkiliyə görə məsuliyyət nəzərdə tutan 136-cı “İnsan və vətəndaşın bərabər hüquq və azadlıqlarının pozulması” maddəsi var. Məsuliyyət nəzəri cəhətdən sərtdir - 100-dən 200 min rubla qədər cərimə, 480 saata qədər məcburi əmək, 2 ilədək islah işləri və ya 5 ilə qədər həbs. Reallıqda bu maddə, mövcu olsa da, ümumiyyətlə tətbiq edilmir. 2014-cü ilin məhkəmə statistikasına görə, bu maddə ilə heç kim məhkum olunmayıb. Eyni zamanda, 2011-ci il dekabrın 7-də vəzifə mövqeyindən istifadə olunmadan ayrı-seçkilik dekriminallaşdırılıb.

Rusiya SSRİ dövründən formal da olsa, BMT-nin İnsan hüquqları müqavilələrinə aid əsas sənədlərində iştirak edir.Avropa Şurasının insan hüquqları müqavilələrinə aid əsas sənədlərində isə 1998-ci ildən qoşulub. Lakin hazırda onların bir çoxunda iştirakını dayandırıb. Bunların arasında BMT-nin İrqi Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi haqqında Beynəlxalq Konvensiya (1969-cu ildə ratifikasiya olunub, fərdi şikayətlərin qəbulu üçün ərizə 1991-ci ildə verilib), Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1973-cü ildə ratifikasiya olunub), İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq pakt (1973-cü ildə ratifikasiya olunub), Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiya (1981-ci ildə ratifikasiya olunub), İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinə qarşı Konvensiya (1987-ci ildə ratifikasiya edilib, fərdi şikayətlərin qəbulu üçün ərizə 1991-ci ildə verilib), Uşaq hüquqları Konvensiyası (1990-cı ildə ratifikasiya olunub), Bütün fəhlə mühacirlərin və onların ailə üzvlərinin hüquqlarının müdafiəsi haqqında beynəlxalq Konvensiya (Rusiya bu konvensiyanı imzalamayıb), Əlillərin hüquqları haqqında Konvensiya (2012-ci ildə ratifikasiya olunub) və s. kimi insan haqları barədə konvensiyaları var.

Rusiya Avropa Şurasının İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası (1998-ci ildə ratifikasiya olunub), Avropa Sosial Xartiyası (imzalamayıb), İşgəncə və Qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəzanın qarşısının alınması üzrə Avropa Konvensiyası (1999-ci ildə ratifikasiya olunub), Regional və ya Azlıqların i üçün Avropa Xartiyası (imzalamayıb), Milli azlıqların müdafiəsi üzrə Çərçivə Konvensiyası (2001-ci ildə imzalanıb), Biologiya və Tibbin Nailiyyətlərinin Tətbiqi ilə Əlaqədar İnsan Hüququ və Ləyaqətinin Müdafiəsi haqqında Konvensiya (imzalamayıb) və s. kimi insan hüquqları sənədlərinə qoşulub.

Rusiya Federasiyası Konstitusiyasının 20-ci maddəsi, hər kəsin yaşamaq hüququna malik olduğunu, lakin ölüm cəzası ləğv edilənə qədər xüsusilə ağır cinayətlərə görə tətbiq edilə biləcəyini təmin edir. Rusiya Federasiyasının Cinayət Məcəlləsi ölüm cəzasının tətbiqinə icazə verir, baxmayaraq ki, onun istifadəsinə bir sıra məhdudiyyətlər qoyur. Ölüm cəzası əfv yolu ilə ömürlük həbs və ya 25 il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə ilə əvəz edilə bilər. Rusiya 2001-ci ildə Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasını ratifikasiya etsə də, onun bütün əlavə protokollarına qoşulmayıb. Xüsusilə, sülh dövründə ölüm hökmünün ləğvini nəzərdə tutan 6 saylı Protokol 1997-ci ildə imzalansa da, ratifikasiya olunmayıb. Lakin faktiki olaraq Rusiyada 1996-cı ildən ölüm hökmü tətbiq edilmir. Üstəlik, 1999-cu ildə Rusiya Federasiyasının Konstitusiya Məhkəməsi bütün ölkədə andlılar məhkəməsi qurulana qədər ölüm cəzasına moratorium qoyub. Daha sonra, 2009-cu ildə o, bu moratoriumun müddətini qeyri-müəyyən müddətə uzadıb.

Bununla belə, “Memorial” hüquq-müdafiə mərkəzi və İşgəncələrə Qarşı Komitə, həmçinin “Novaya qazeta” 2017-ci ildə Qroznıda 27 nəfərin məhkəməsiz edam edildiyi barədə məlumat yayıb. Qeyri-hökumət təşkilatı və müstəqil media 2018-ci ilin dekabrından 2019-cu ilin yanvarına qədər Çeçenistan hakimiyyətinin LGBTİ icmasının üzvləri olduğu güman edilən şəxslərə qarşı zorakılıq kampaniyasını bərpa etdiyi, onlardan ikisinin həbsdə olarkən işgəncədən öldüyü barədə xəbərlər dərc edib.

2006-cı ildə jurnalist Anna Politkovskaya Moskvada qətlə yetirilib. Onun qətli böyük səs-küyə səbəb oldu və qətldə əli olan beş nəfər sonradan mühakimə olunsa da, 2018-ci ildə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi qətlin istintaqı zamanı dövlətin bir sıra pozuntulara yol verdiyi barədə qərar çıxardı.

2009-cu ildə hüquq müdafiəçisi Natalya Estemirova Qroznıda oğurlanaraq öldürülüb, mülki fəallar Zarema Sadulayeva və Alik Cəbrayılov da qaçırılaraq öldürülüb. Bu cinayətlərin üstü açılmamış qalır.

2015-ci ildə müxalif siyasətçi Boris Nemtsovun qətli böyük rezonansa səbəb olub. Hüquq müdafiəçiləri və Nemtsovun ailəsi hakimiyyətin qəsdən qətli kimin sifariş etdiyi və təşkil etdiyi sualına məhəl qoymadığına inanmaqda davam edir və bu şəxslərin hələ də azadlıqda olduğunu qeyd edirlər.

BMT-nin Məcburi və ya Könüllü Yoxlamalar üzrə İşçi Qrupunun 2017-ci il hesabatına əsasən, Rusiyada 808 səbəbsiz insanların məcburi və ya məcburi itkin düşməsi, 2019-cu ilə qədər isə 849 belə hal qeydə alınıb.

Bəzi islah koloniyalarında administrasiya məmurlarının məhbuslara sistemli şəkildə işgəncə verməsi, bəzi hallarda isə onların ölümü ilə nəticələndiyi barədə çoxsaylı məlumatlar var. 2019-cu ildə Bryansk vilayətinin 6 saylı islah koloniyasının keçmiş rəis müavini İvan Marşalko 12 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. O, 2018-ci ildə 58 yaşlı məhkumu ikiqat çarpayıda qandallı çarmıxa çəkib, onun ağzını əski ilə bağladıqdan bir neçə saat sonra məhbus ölüb. 2019-cu il martın 12-də Çeçenistanın keçmiş prezidenti Əhməd Kadırovun keçmiş mühafizəçisi, terrorçuluqda ittiham olunaraq məhkum olunmuş Ayub Tuntuyev Vladimir vilayətindəki 6 saylı islah koloniyasında ölü tapılıb. Tuntuyev koloniyada olduğu müddətdə daim koloniya işçilərinin zorakılığından, o cümlədən şiddətli döyülmələrdən və elektrik cərəyanı ilə işgəncələrdən şikayət edirdi. 2016-cı ildə o, pis rəftarla bağlı AİHM-ə şikayət edib. Koloniya rəhbərliyi Tuntuyevin intihar etdiyini iddia etsə də, yaxınları mərhumun bədəninin qançırlarla örtüldüyünü, ağciyər və böyrəklərinin çıxarıldığını bildiriblər. Lakin Rusiya Federasiyasının İstintaq Komitəsi belə nəticəyə gəlib ki, Tuntuyevin döyülməsi əlamətləri yoxdur.

Polisin insanları döyməsi və ya onlara qarşı bəzi hallarda qurbanların ölümünə səbəb olan digər zorakı hərəkətlər etməsi barədə məlumatlar da var. Belə ki, 2019-cu il aprelin 11-də Orexovo-Zuevoda polis Dağıstan vətəndaşı Sulli Yunusilayu vəhşicəsinə döyüb. O, döyüldükdən bir həftə sonra aldığı xəsarətlərdən xəstəxanada dünyasını dəyişib. 2017-ci il oktyabrın 3-də oğurluqda şübhəli bilinərək əvvəllər saxlanılan Stanislav Qolovko Nijni Tagil xəstəxanasında dünyasını dəyişib. Polis ona 25 ölümcül zərbə vurub. 2018-ci ildə üç polis əməkdaşı müvafiq olaraq 3,5 il 3 il 4 ay və 3 il 2 ay müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Artıq 2019-cu ildə bu polislərin hər üçü şərti azadlığa buraxılıb.

2007-ci ildə “Başqırdıstan Respublikasında İnsan Haqları Uğrunda” Hərəkatının direktoru İldarə İsaqulova bildirmişdi ki, Başqırdıstanda qətlə yetirilən şübhəli polis əməkdaşlarının qurbanları və ya yaxınlarının onlarla cinayət işi araşdırılmır. Belə hallar arasında 17 yaşlı Svetlana Karamova və 15 yaşlı Yelena Aleksandrovanın qətli var.

2015-ci ildə Rusiyada rəsmi məlumatlara görə 3977 nəfər həbsxanada dünyasını dəyişib. Onların 87%-i müxtəlif xəstəliklər, o cümlədən tibbi xidmətin keyfiyyətinin aşağı olması səbəbindən vəfat edib.İnsanın immunçatışmazlığı virusuna yoluxmuş məhbusların müalicəsi ilə bağlı vəziyyət xüsusilə çətindir. Rusiya Baş Prokurorunun məlumatına görə, 2016-cı ildə onların sayı 62 min nəfəri ötüb. Məhkumlar arasında ölüm nisbətinə görə Rusiya Avropada aparıcı yerlərdən birini tutur. Avropa Şurası ölkələri arasında Rusiya hər 100 min əhaliyə düşən məhbusların sayına görə birinci yerdədir - 2013-cü ildə hər 100 min əhaliyə 467 məhbus (Avropa Şurası ölkələri üçün bu rəqəm o zaman hər 100 min nəfərə 124 məhbus idi). Rusiya 2014-cü ildə də məhbusların ölüm səviyyəsinə görə Avropa Şurası ölkələri arasında lider yerləri tutmuşdur. 2013-cü ildə ölüm səviyyəsi hər 10 min məhbusa 61,6 nəfər təşkil edirdi, (Avropa Şurası ölkələri üzrə orta hesabla bu rəqəm hər 10 min məhkuma 28 nəfərdi). Eləcə də məhbuslar arasında intiharların sayına görə Rusiya (2013-cü ildə intihardan 461 ölüm) Avropada birinci yerdədir.

1989-cu ildən etibarən "Freedom House" təşkilatı hər il Rusiyaya (1991-ci ilə qədər SSRİ) üç mümkün variantdan (“azad”, “qismən azad” və “azad olmayan”) “qismən azad” ölkə statusu verir. 2004-cü ildə, 1989-cu ildən ilk dəfə Rusiya “azad olmayan ölkə” kimi təsnif edilib (o dövrdə 49 “azad olmayan ölkə” var idi).

Rusiya üçün kateqoriyanın dəyişdirilməsinin əsas səbəbləri:

• siyasi hakimiyyətin təmərküzləşməsi meyllərinin artması;
• medianın qorxudulması və hədələnməsi;
• ölkənin hüquq-mühafizə sisteminin siyasiləşdirilməsi;
• milli televiziya və digər KİV üzərində prezident nəzarətinin artırılması;
• yerli rəhbərliyin səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması;
• seçki qanunvericiliyinə əhəmiyyətli dəyişikliklərin edilməsi.

2008-ci ilin sonunda Rusiya Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan və Belarus kimi ölkələrlə birlikdə "Freedom House"un “konsolidasiya edilmiş avtoritar rejim” kimi təsnif etdiyi ölkələr qrupuna ilk dəfə daxil olub. "Freedom House"a görə Rusiyada azadlıq reytinqi 5,5 olub (bu reytinqdə ən yaxşı qiymət 1,0, məsələn, Kanada, ən pis 7,0 KXDR-dir). Bu reytinqə görə, Rusiya hələ də “azad olmayan ölkələr” kateqoriyasına daxildir.

2015-ci il hesabatından başlayaraq və Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqından sonra "Freedom House" Rusiyanın reytinqini 6.0-a endirib. Həmçinin Krımdakı vəziyyətlə bağlı hesabatlar dərc etməyə başlayıb və orada azadlıq reytinqi 6.5-ə çatır. "Freedom House" öz hesabatında Krımda Rusiya Federasiyasının işğalçı qüvvələrinin fəaliyyət göstərdiyini, vətəndaşların bütün siyasi hüquqlarının sıxışdırıldığını, Ukrayna televiziyasının yayımının məcburi dayandırılması ilə bağlı söz və media azadlığına məhdudiyyətlərin olduğunu qeyd edir. Yarımadanın aborigen əhalisi olan krım tatarlarının toplaşmaq azadlığı ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır və ciddi şəkildə milli azlıqların hüquqları pozulur.

2016-cı ildə "Freedom House" tərəfindən yeni “məcmu xal” parametrinin ortaya çıxmasına uyğun olaraq, Rusiya bu parametrə görə 100 baldan 22 bal toplayıb. Sülh dövründə Rusiya Federasiyasında özünüifadə azadlığı (Müdafiə Nazirliyi tərəfindən ölüm hallarının gizlədilməsi), mətbuat azadlığı ("RosKomSvoboda"nın məlumatına görə, 2015-ci ildə bloklanmış 20 000-dən çox sayt), birləşmək azadlığı (QHT-lərin, Demokratiya Milli Fondu və Corc Sorosla əlaqəli təşkilatların ləğvi nümunə kimi göstərilir), məhdudlaşdırılan fədi hüquqlar (Türkiyəyə hava səyahətinə qadağaya uyğun olaraq, lakin konstitusiyaya görə ora getmək üçün sərbəst hərəkət) onun cəmisi 1 bal almasına səbəb olub.

Artıq 2017-ci ildə məcmu xal 20/100-ə, ümumi azadlıq reytinqi isə 6,5-ə düşüb. Eyni zamanda Krım da hesabatda 100 baldan 9 bal toplayıb. Hesabatda seçkilərdə iştirakın az olması fonunda Dövlət Dumasında Vahid Rusiya partiyasının üstünlük təşkil etdiyi qeyd edilir. İctimai asayişin qorunmasına yönəlmiş Milli Qvardiyanın yaradılması, RBC-da televiziya kanalında ideoloji kadr dəyişiklikləri ilə bağlı söz azadlığının daha da azalması, "Levada Mərkəzi"ni xarici agentlər siyahısına əlavə etmək də hesabatda əksini tapıb. Reytinqdə ilk dəfə olaraq seçki sisteminin qiymətləndirilməsi 12 baldan 1-ə, sonra sıfıra enib, korrupsiya qalmaqallarının davam etməsi (FBK araşdırmaları) və demək olar ki, başa çatması səbəbindən dövlətin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi bir bal azalıb. Bu korrupsiya ilə mübarizədə səlahiyyətli orqanların hərəkətsizliyi də qiymətlənmənin aşağı olması səbəblərindəndir.

Bununla belə, Rusiya Federasiyası İctimai Palatasının, Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyinin, eləcə də Rusiyanın bir sıra ictimai-siyasi xadimlərinin fikrincə, "Freedom House" təşkilatının hesabatları qərəzli və bitərəflidir və təşkilat özü ABŞ siyasətinin alətidir.

• 1 iyun 2012 tarixindən Wayback Machine saytında
• 29 aprel 2009 tarixindən Wayback Machine saytında
• 1 noyabr 2009 tarixindən Wayback Machine saytında и 1 noyabr 2009 tarixindən Wayback Machine saytında для Совета по правам человека ООН, 2008
• 28 fevral 2009 tarixindən Wayback Machine saytında
• 1 dekabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
• 24 may 2020 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
• 27 iyun 2015 tarixindən Wayback Machine saytında
• 18 aprel 2020 tarixindən Wayback Machine saytında ru:Международная амнистия стр. 27—32
• 29 sentyabr 2020 tarixindən Wayback Machine saytında
• 6 fevral 2021 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
• 25 iyul 2019 tarixindən Wayback Machine saytında