Rudiment orqan — bioloji təkamül prosesində əsas funksiyasını itirmiş lakin saxlanılan orqanlardır.

Rudiment orqanlar filogenezin yolunu müəyyən etməkdə kömək edir. Rudimentlər ölmüş və yeni orqanizmlərlə növlər arasında əlaqələri bərpa edir. Onlar həm də gərəksiz xüsusiyyətləri aradan götürən təbii seçməni təsdiqləyirlər.

Alman anatomiyaçısı R. Viderşeym tərəfindən 1895-ci ildə ortaya atılan rudiment insan orqanları siyahısı , büzdüm sümüyü kimi təxminən 100 orqandan ibarət idi. (Apendiks, əsasən, apendisit kimi tanınan orqandır. Dilimizdə səhvən "apendisit" tələffüz edilən bu söz bu orqanın infeksiyaya uğramasına verilən addır). Ancaq elm inkişaf etdikcə Viderşeymin siyahısındakı orqanların hamısının orqanizmdə çox mühüm funksiya yerinə yetirdiyi məlum oldu. Məsələn, "rudiment orqan" hesab edilən apendiksin, əslində, orqanizmə daxil olan mikroblara qarşı mübarizə aparan limfa sisteminin bir hissəsi olduğu müəyyən edildi. Bu həqiqət 1997-ci il tarixli bir tibbi mənbədə belə bildirilir: Orqanizmdəki qalxanabənzər vəz, dalaq, apendiks, sümük iliyi kimi orqanlar limfa sisteminin hissələridir. Onlar da orqanizmin infeksiya ilə mübarizə aparmasına kömək edirlər. Eyni rudiment orqanlar siyahısına daxil edilmiş badamcıqların da boğazı xüsusilə yetkinlik yaşına qədər infeksiyalara qarşı qorumaqda mühüm rol oynadığı məlum oldu. Onurğa sümüyünün son hissəsi olan büzdüm sümüyünün isə çanaq sümüyünün ətrafındakı sümüklərə dəstək olduğu, bu səbəbdən, büzdüm sümüyü olmadan rahat oturmağın mümkün olmadığı məlum oldu. Bundan əlavə, bu sümüyün çanaq hissəsindəki orqanların və buradakı müxtəlif əzələlərin də birləşdiyi sümük olduğu müəyyən edildi. Sonrakı illərdə yenə rudiment orqanlardan hesab edilən qalxanabənzər vəzin T hüceyrələrini hərəkətə gətirərək orqanizmin limfa sistemini aktivləşdirdiyi, epifiz vəzin lütein hormonuna təsir edən melatonin hormonu ifraz etdiyi kəşf edildi. Tiroid vəzinin körpələrdə və uşaqlarda orqanizmin normal inkişafını təmin etdiyi və maddələr mübadiləsi və orqanizmin aktivliyinin tənzimlənməsində rol oynadığı müəyyən edildi. Hipofiz vəzinin ön payının da tiroid, böyrəküstü vəz, çoxalma vəzləri kimi bir çox hormon vəzinin düzgün fəaliyyət göstərməsini və skeletin inkişafını tənzimlədiyi aşkar edildi.

Rudiment orqanlar tezisinə qarşı çıxan bioloq H. Enok bu məntiqi səhvi belə ifadə edir: İnsanların apendiksi var. Ancaq daha qədim əcdadları olan ibtidai meymunlarda apendiks yoxdur. Apendiks təəccüblü şəkildə daha ibtidai quruluşa malik olan məməlilərdə, məsələn, opossumlarda yenidən üzə çıxır.

Darvin "Növlərin mənşəyi" kitabında belə deyir: Bununla yanaşı, başqa bir çətinlik də var. Bir orqan artıq funksiyasını itirdiyi üçün çox kiçildikdən sonra iz qoyaraq necə kiçilə bilir və nəticədə, necə tamamilə yoxa çıxır? Bir orqan bir dəfə funksiyasını itirdikdən sonra istifadəsiz qalmasının həmin orqana müsbət təsiri ola bilməz. Burada mənim verə bilməyəcəyim bir açıqlamaya ehtiyac var.

Atların ayaqlarındakı bəzi əzələ lifləri "təbiət" (Nature) jurnalının 20–27 dekabr 2001-ci il tarixli sayında dərc edilən "Biomexanika: təhlükəli vibrasiyalara qarşı amortizator" (Biomechanics: Damper for bad vibrations) adlı məqalədə belə deyilir: Atların ayaqlarındakı bəzi əzələ lifləri heç bir funksiyası olmayan təkamül prosesinin qalıqları kimi görünür. Ancaq bu əzələ lifləri at qaçarkən ayağın içində əmələ gələn zərərli titrəmələrin qarşısını alırlar. Məqalə belə davam edir: Atların və dəvələrin ayaqlarında 6 millimetrdən daha qısa əzələ liflərinə bağlı olan 600 millimetrdən daha uzun vətərləri olan əzələləri var. Bu cür qısa əzələlər heyvan hərəkət etdikcə uzunluğunu ancaq bir neçə millimetr dəyişdirə bilir və bunlar böyük məməlilərin o qədər də işinə yarayan kimi görünmür. Vətərlər passiv yaylar kimi funksiya yerinə yetirir və qısa əzələ liflərinin lazımsız olduğu təkamül prosesində funksiyasını itirmiş daha uzun liflərin qalıqları olduğu hesab edilmişdir. Ancaq Vilson və həmkarları… Bu liflərin sümük və vətərləri potensial şəkildə zərər verən titrəmələrdən qoruduğunu irəli sürürlər. Təcrübələr qısa əzələ liflərinin bir ayağın yerə vurulmasının ardınca əmələ gələn zərərli titrəmələri yavaşlatdığını göstərmişdir. Qaçan bir heyvan ayağını yerə vurduqda bu zərbə ayağın titrəməsinə səbəb olur, titrəmələrin tezliyi nisbi yüksəkdir. Məsələn, atlarda 30–40 hz – ayaq yerdə ikən bu zərbələr yavaşladılmasa, artıq titrəmə dövranı baş verir. Titrəmələr zərər verə bilər, çünki sümük və vətərlər yorğunluq vəziyyətindən tez təsirlənirlər. Sümük və vətərlərdəki yorğunluq təkrarən baş verən təzyiqdən qaynaqlanan zərərin toplanmasıdır. Sümük yorğunluğu həm atletlərdə, həm də yarış atlarında mənfi təsirlər meydana gətirən zərbə qırılmalarının səbəbidir və vətər yorğunluğu ən az bəzi vətər infeksiyalarının səbəbi ola bilər. Vilson və həmkarları çox qısa əzələ liflərinin əmələ gələn titrəmələri yavaşladaraq həm sümükləri, həm də vətərləri qoruduğunu irəli sürürlər.

Rudiment orqanların funksiyası, adətən normal inkişaf etmiş əcdadların hazırkı orqanizmləridə çox zəifləyir ya da itirilir. Sonuncu halda rudimentlər, çox güman ki, hansısa başqa bir funksiyanı yerinə yetirə bilər.

Hal-hazırda fiziologiyada rudiment orqanlarının varlığının və mənasının funksiyası tamamilə aydın deyil.