Radioekologiya ing. Radioecology —Yerin ekosistemlərində radioaktivliyin olması ilə bağlı ekologiyanın bir hissəsidir. Radioekologiya sahəsində aparılan araşdırmalara sahə nümunələrinin götürülməsi, eksperimental sahə və laboratoriya işləri və ətraf mühitə radioaktiv materialın miqrasiya üsullarını anlamaq üçün ekoloji cəhətdən proqnozlaşdırılan simulyasiya modellərinin işlənməsi daxildir.Təcrübə ümumi fizika, kimya, riyaziyyat, biologiya və ekologiya elmlərindən olan üsullardan və radiasiyadan qorunma tətbiqlərindən ibarətdir. Radioekoloji tədqiqatlar radioaktiv çirklənmə və onun insan və ətraf mühitə təsirləri ilə bağlı dozanın və riskin qiymətləndirilməsi üçün lazımi məlumatları təmin edir.[1].Radioekoloqlar ionlaşdırıcı şüalanma və radionuklidlərin ekosistemlərə təsirlərini aşkarlayır ,sonra isə onların risk və təhlükələrini qiymətləndirirlər. Çernobıl faciəsi nəticəsində yaranan riskləri müəyyənləşdirmək və idarə etmək üçün radioekologiya sahəsinə maraq və tədqiqatlar xeyli artmışdır. Radioekologiya nüvə fəaliyyətinin artmasına, əsasən də İkinci Dünya Müharibəsi baş verdikdən sonra nüvə atom silahlarının sınaqlarına və elektrik enerjisi istehsal etmək üçün nüvə reaktorlarının istifadəsinə cavab olaraq yaranmışdır.
_and_the_nuclear_power_plant_cooling_tower_in_Doel,_Belgium_(DSCF3859).jpg)
Yer kürəsinə süni radioaktiv təsir İkinci Dünya Müharibəsi zamanı nüvə silahı sınaqları ilə başladı,amma 1980-ci illərə qədər ictimai müzakirənin əsas mövzusuna çevrilmədi. Ətraf mühitin radioaktivliyi jurnalı (Journal of Environmental Radioactivity (JER)) bu mövzuda ilk ədəbiyyat toplusu idi [2] Atom elektrik stansiyalarının tikintisinə tələbat artdıqca, potensial zərərin qarşısını almaq və ya ən aza endirmək üçün radioaktiv materialın müxtəlif ekosistemlərlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu başa düşmək bəşəriyyət üçün zəruri oldu. Çernobıldan sonra nüvə elektrik stansiyasından radioaktiv çirklənmə ilə mübarizə aparmaq üçün radioekoloji texnikanın ilk əsası qoyuldu.[3][4].Çernobıl faciəsindən radioekoloji məlumatların toplanması özəl əsaslarla həyata keçirilib. Müstəqil tədqiqatçılar fəlakətin ekosistemlərə vurduğu zərərin təbiəti və intensivliyi haqqında nəticə çıxarmağa imkan verən müxtəlif dozaj səviyyələri və zərər çəkmiş ərazilər arasında coğrafi fərqlər haqqında məlumat topladılar.[5]
Bu yerli tədqiqatlar Çernobılın təsirlərini ehtiva edən ən yaxşı mövcud resurslar idi.Lakin tədqiqatçılar özləri gələcək radioekoloji problemləri daha yaxşı təxmin etmək və nəzarət etmək üçün xüsusən də dövrün davam edən terror təhlükələrini və “çirkli bombanın” potensial istifadəsini nəzərə alaraq qonşu ölkələr arasında birlikdə səy göstərməyi tövsiyə etdilər.[6] Yaponiya Fukusima Daiiçi nüvə fəlakəti baş verən zaman oxşar problemlərlə üzləşdi.Beynəlxalq radioekologiya konfransı ilk dəfə 2007-ci ildə Norveçin Bergen şəhərində keçirilmişdir.[7] Müxtəlif ölkələrdən olan avropalı alimlər 30 ildir ki, ətraf mühitdə radioaktivliklə mübarizə üçün birgə səylər göstərməyə çalışırdılar, lakin texnologiya və hərbi inkişaflar rəqabətə davamlı olduğu üçün hökumətlər nüvə tədqiqatlarının məxfiliyinə görə bu uğura cəhd etməkdə tərəddüd edirdilər.[8]
Radioekologiyanın məqsədləri ətraf mühitdə radionuklidlərin konsentrasiyalarını müəyyən etmək, onların daxil olma üsullarını başa düşmək və onların ekosistemlər daxilində və arasında ötürülmə mexanizmlərini təsvir etməkdir. Radioekoloqlar həm təbii, həm də süni radioaktivliyin ətraf mühitin özünə, eləcə də insan orqanizminə təsirini qiymətləndirirlər. Radionuklidlər Yerin bütün müxtəlif biomları arasında ötürülür, buna görə də radioekoloji tədqiqatlar biosferin üç əsas bölməsi daxilində təşkil edilir: quru mühitləri, okean su mühitləri və qeyri-okean su mühitləri.[9]
Nüvə radiasiyası ətraf mühitə dərhal (saniyələr və ya onun fraksiyaları), eləcə də uzunmüddətli (illər və ya əsrlər) zaman miqyasında zərərlidir və ətraf mühitə həm mikroskopik (DNT), həm də makroskopik (əhali) səviyyələrdə təsir göstərir. Bu təsirlərin dərəcələri xarici amillərdən, xüsusən də insanlardan asılıdır.Bəzən ətraf mühitdəki radionuklidlərin mənşəyi əslində təbiətin özüdür, çünki bəzi geoloji sahələr radioaktiv uranla zəngindir və ya radon emissiyaları yaradır. Ən böyük mənbə nüvə ərimələri və ya sənaye zavodlarından radioaktiv tullantıların çıxarılması yolu ilə süni çirklənmədir. Risk altında olan ekosistemlər də tam və ya qismən təbii ola bilər. Tamamilə təbii ekosistemə misal olaraq Çernobıl və ya Fukusima kimi nüvə qəzasından təsirlənən çəmənlik və ya köhnə meşələr ola bilər.[10].Mamırlar, likenlər, clams və midye kimi ilkin otlu və ya ikidallı mollyusk növləri, radionuklidlərin abiotik mənbələrinə (atmosfer, geoloji və ya su nəqliyyatı) yaxın olduqları üçün bir ekosistemdə dağıntıdan təsirlənən ilk orqanizmlərdir.[11] . Bu orqanizmlər tez-tez radionuklidlərin ölçülə bilən ən yüksək konsentrasiyasına malikdirlər, bu da onları ekosistemlərdə radioaktivliyin nümunəsi üçün ideal bioindikatorlar edir. Kifayət qədər məlumat olmadıqda, radioekoloqlar daha nadir radionuklidlərin spesifik ekotoksikoloji və ya metabolik təsirlərini təxmin etmək və ya fərziyyə etmək üçün tez-tez radionuklid analoqlarına etibar etməlidirlər.Ümumiyyətlə, radioekologiyada üsullar ətraf mühitin bioelektromaqnetizminin, bioelektrokimyasının, elektromaqnit çirklənməsinin və izotop analizinin öyrənilməsinə yönəlmişdir.
21-ci əsrdə Yer kürəsi nüvə tullantılarının yığılması, eləcə də nüvə terrorizmi potensialı riski altındadır ki, bu da hər ikisi sızmalara səbəb ola bilər. Şimal yarımkürəsindən [12] yaranan radioaktivlik 20-ci əsrin ortalarına qədər müşahidə olunur. Bəzi yüksək zəhərli radionuklidlərin xüsusilə uzun radioaktiv yarı ömrü var (bəzi hallarda milyonlarla ilə qədər[2]), yəni onlar faktiki olaraq heç vaxt öz-özünə yox olmayacaqlar. Bu radionuklidlərin bioloji materiala təsiri (onların radioaktivliyi və toksikliyi ilə əlaqələndirilir) ətraf mühitin digər toksinlərinə bənzəyir, bu da onları bitki və heyvanlarda izləməyi çətinləşdirir.[2].
Bəzi köhnəlmiş nüvə obyektləri ilkin olaraq mövcud olduğu müddətdə işləmək üçün nəzərdə tutulmamışdı və onların tullantı prosedurlarının nəticələri tikilən zaman yaxşı başa düşülməmişdi. Buna misal olaraq, radionuklid tritiumun bəzən nüvə emalı nəticəsində ətraf mühitə necə buraxılmasıdır, çünki bu, əməliyyatların ilkin tullantıların idarə edilməsi əmrlərində nəzərdə tutulan fəsad deyildi. Reaktor artıq istifadəyə verildikdən sonra bu prosedurlardan ayrılmaq çətindir, çünki hər hansı dəyişiklik ya daha da çox radioaktiv material buraxma riski daşıyır, ya da utilizasiyada işləyən şəxslərin təhlükəsizliyini təhlükə altına alır. İnsan rifahının qorunması radioekoloji tədqiqatlar və risklərin qiymətləndirilməsi məqsədləri üçün ən vacib məsələ olmuşdur və bu günə qədər də belədir.Radioekologiya tez-tez digər növlərin nəsli kəsilməsi ilə mübarizə marağında ətraf mühitin mühafizəsi ilə müqayisədə insan sağlamlığının qorunması etikasını şübhə altına alır[13] , lakin bu məsələ ilə bağlı ictimai rəy dəyişir[14].
- ↑ "IFE – Radioecology". 2007-09-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-15.
- ↑ 1 2 3 S.C. Sheppard, An index of radioecology, what has been important ? ; Journal of Environmental Radioactivity, Volume 68, Issue 1, 2003, pp. 1–10.
- ↑ J. Hilton, Aquatic radioecology post Chernobyl—a review of the past and a look to the future ; Studies in Environmental Science, Volume 68, 1997, pp. 47–73
- ↑ Sir Frederick Warner (Editor), Roy M. Harrison (Editor), Radioecology After Chernobyl: Biogeochemical Pathways of Artificial Radionuclides (SCOPE Series)
- ↑ 3.1.5. Deposition of radionuclides on soil surfaces (PDF). Environmental Consequences of the Chernobyl Accident and their Remediation: Twenty Years of Experience, Report of the Chernobyl Forum Expert Group ‘Environment’. Vienna: International Atomic Energy Agency (IAEA). 2006. 23–25. ISBN 92-0-114705-8. İstifadə tarixi: 12 September 2013.[ölü keçid]
- ↑ MØLLER Anders et MOUSSEAU Timothy A. (2006), Biological consequences of Chernobyl : 20 years on ; Revue : Trends in ecology & evolution, vol. 21, n°4, pp. 200–207 ; 8 pp et 70 ref. ; ISSN 0169-5347 ([abstract Inist/CNRS])
- ↑ 1st International Conference on Radioecology and Environmental Radioactivity 15–20 June 2008, Bergen, Norway ; Journal of Environmental Radioactivity, Volume 97, Issue 1, September 2007, pp. 83–84
- ↑ Commission of the european communities international symposium on radioecology applied to the protection of man and his environment : Rome, 7–10 September 1971 Conference Hall of FAO, Viale delle Terme di Caracalla Water Research, Volume 5, Issue 6, June 1971, pp. 367–368
- ↑ Radioecology: To understand the evolution of radioactivity in the environment, IRSN Corporate Publications: IRSN's thematic booklets, 2001, p. 2
- ↑ R.W. Mayes (1989), The quantification of dietary intake, digestion and metabolism in farm livestock and its relevance to the study of radionuclide uptake ; in Transfer of Radionuclides to Livestock (Oxford, 5–8 September 1988) ; Science of the Total Environment ; Vol 85, September 1989 ; (abstract)
- ↑ D. Jackson, A.D. Smith (1989) Uptake and retention of strontium, iodine and caesium in lowland pasture following continuous or short-term deposition ; pp. 63–72, in Transfer of Radionuclides to Livestock (Oxford, 5–8 September 1988) ; Science of the Total Environment ; Vol 85, September 1989 (abstract)
- ↑ Bennett, A. Bouville, Radiation doses in countries of the northern hemisphere from the chernobyl nuclear reactor accident ; Environment International, Volume 14, Issue 2, 1988, pp. 75–82 B.G.
- ↑ R.J. Pentreath, Radioecology, radiobiology, and radiological protection: frameworks and fractures ; Journal of Environmental Radioactivity, Volume 100, Issue 12, December 2009, pp. 1019–1026
- ↑ Antoine Debauche, Continuous radioactivity monitoring systems. From the pre-history of radioprotection to the future of radioecology ; Journal of Environmental Radioactivity, Volume 72, Issues 1–2, 2004, pp. 103–108