Qulam Yəhya
Qulam Yəhya və ya Qulam Danişian (1906, Əsgərabad, Şərqi Azərbaycan ostanı – 1986, Bakı) — fədai, siyasətçi, general-mayor, Təbrizdə qurulmuş Azərbaycan Milli Hökumətinin Xalq qoşunları nazirinin müavini, Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin üzvü. Kommunist Partiyasının, Tudə Partiyasının üzvü və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri.
Qulam Yəhya | |
---|---|
![]() | |
avqust 1959 – oktyabr 1979 | |
13 iyun 1946 – 12 dekabr 1946 | |
12 dekabr 1945 – 13 iyun 1946 | |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 1906 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | 1986 |
Vəfat yeri | |
Dəfn yeri | |
Partiya |
|
Təhsili | |
Fəaliyyəti | siyasətçi |
Hərbi xidmət | |
Döyüşlər | 21 Azər hərəkatı |
Rütbəsi | general-mayor |
|
|
Təltifləri |
![]() ![]() ![]() |
![]() |
Milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.
1986-cı ildə Bakıda vəfat edib və Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.
Qulam Yəhya oğlu Danişian 1906-cı ildə Sərab mahalının Əsgərabad kəndində anadan olub.[1][2] 1918-ci ildə Bakıya gələrək atası ilə birlikdə Sabunçu qəsəbəsində yaşayıb.[3] 1920-ci ildən çilingər köməkçisi daha sonra isə çilingər işləyib.[1][4]
1925-ci ildə Kommunist Partiyasına üzv olub.[4][5] 1927–1929-cu illərdə Bakıda Partiya Məktəbinidə təhsil alıb. 1931-ci ilə qədər Bakıda Lenin rayonu partiya komitəsində işləyib. 1931-ci ildən 1935-ci ilə qədər Lenin rayon partiya komitəsində kadrlar üzrə şöbə müdiri, rayon zəhmetkeş deputatlar şurasının sədri vəzifəsində fəaliyyət göstərib. 1935–1937-ci illərdə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda təhsil alıb.[4][5] 1937-ci ildə İrana geri qayıdıb.[3][6] Öz yaşadığı kəndə çatmamış İran polisi tərəfindən həbs olunaraq Ərdəbildə həbsxanaya salınıb.[5] 1939-cu ildə həbsdən azad olunaraq doğulduğu kəndə sürgün edilir.[4][7] Daha sonra Miyanəyə gedərək 1939-cu ildən 1941-ci ilə qədər dəmiryolu idarəsində mexanik işləyib.[3]
1941-ci il avqustun 25-də SSRİ ordusu Cənubi Azərbaycana daxil olub.[8][9] Bundan sonra bir çox partiya və təşkilatlar yaranmağa başladı. 1941-ci ildə Tudə Partiyasına üzv olub.[4][10] Partiyanın Sərab vilayət komitəsinə rəhbərlik edib.[11] 1942-ci ildə yenidən həbs olunaraq Tehrana aparılıb.[12] 1943-cü ildə həbsdən azad olunub və partiyanın Miyanə vilayət komitəsinə sədr seçilib.[13][14][15] Miyanədə yerləşən İşlə kəndində Abbasəli Pənbeyi ilə birlikdə, mülkədar Ənsari və onun tərəfdarları tərəfindən döyülərək diri-diri basdırılıb.[16]
1945-ci ilin sentyabr ayında yaradılmış Azərbaycan Demokrat Partiyasına qoşulub. Firqənin I qurultayında iştirak edib və Mərkəzi Təftiş Komissiyasına üzv seçilib. Partiyanın Miyanə şəhər komitəsini yaradıb.[17]
1945-ci il noyabrın 8-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin iclası baş tutub.[18] Bu iclasda fədai dəstələrinin yaradılması haqda qərar qəbul edildi.[18][19] və Miyanə fədailərinin başçısı Qulam Yəhya seçildi.[20][21] 1945-ci ilin noyabrın 15-də rəhbərlik etdiyi dəstə Sərab və Miyanədə jandarm postlarını tərk-silah edib.[22] Daha sonra noyabrın 25-də Miyanə şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsinə rəhbərlik edib.[17][23] Bununla da Miyanə şəhəri şah qoşunlarından təmizlənən ilk şəhər olub. 1945-ci il dekabrın 6-da Seyid Cəfər Pişəvərinin göstərişi ilə Təbrizə çağırılıb.[24] Təbriz jandarm idarəsinin tərk-silah olunmasına rəhbərlik edib.[25][26]
1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[27][19][28] Seçkilər nəticəsində Qulam Yəhya Azərbaycan Milli Məclisinə Sərabdan nümayəndə seçildi.[29] 1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Qulam Yəhya xalq qoşunları naziri Cəfər Kavianın müavini seçilib.[30][31] Milli Məclisin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[32][33] Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri xidmətdə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilmirlər. Onlardan biri də Qulam Yəhya olub.[34]
Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisi 1945-ci il dekabrın 20-də "Qızılbaş" xalq qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.[35][36] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını verdi. "Qızılbaş" Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradıldı.[35][37] Bu qərargaha Cəfər Kavian, Əbdülqasım Əzimi, Qulam Yəhya, Seyid Cəfər Pişəvəri, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvai, Möhsün Milaniyan, Əbdülrza Azər seçildilər.[35][36]
1946-cı ilin yanvar ayında Zəncanda aparılan işlərə dəstək vermək və orada təhlükəsizliyi qorumaq məqsədilə göndərilən fədailərə rəhbərlik edib.[38][39][40] 17 fevral tarixində rəhbərlik etdiyi 600 fədai ilə birlikdə Zülfüqarinin dəstələrinə qarşı döyüşüb və onları bölgəni tərk etməyə məcbur edib.[41][42] Döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə görə general rütbəsi alan 3 nəfərdən biri olub.[43][44]
1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[45][46]
1946-cı il iyunun 13-də İran və Azərbaycan Milli Hökuməti arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən əyalət əncüməni tərəfindən yaradılmış Nigəhbanlıq İdarəsinin rəisi təyin edilib.[3][47] Bundan başqa müqaviləyə əsasən Zəncan İran hökumətinə təhvil verildiyi üçün Qulam Yəhya və rəhbərlik etdiyi fədailər Miyanəyə yerləşdilər.[48]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[49][50] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[51] Bundan sonra Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[52][53] Bu komitəyə Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri, Qazi Məhəmməd, Qulam Yəhya, Mahmud Pənahiyan və Sadiq Padeqan üzv oldular.[51][54] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[51][55][56] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[53][57] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[51][58] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[59] Qulam Yəhya 1946-cı ilin dekabr ayının 10-na qədər şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərib. Dekabr ayının 10-da Təbrizə çağırılıb.[60] 1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[61][62][63] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[64][65] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[65] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[64][65] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[64][66] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[67][68] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[69][70] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[66][69] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[71] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[72][73][74]
Qulam Yəhya da Milli Hökumət dağıldıqdan sonra siyasi mühacir kimi Şimali Azərbaycana gəlib.[75] Mir Cəfər Bağırovun göstərişi ilə o və digər firqə rəhbərləri əvvəlcə Mərdəkanda yerləşdiriliblər.[76]
1947-ci il iyunun 10-da Mir Cəfər Pişəvəri Hacıkənddə təlimdə olan fədailərə eləcə də o bölgəyə yerləşmiş demokratlara baş çəkmək üçün yola çıxıb.[77] İyunun 11-də Nuri Quliyev və Qulam Yəhya ilə birlikdə Gəncədən geri qayıdarkən olduqları maşın qəzaya uğrayıb.[78][79] Hər üçü yaralanaraq xəstəxanaya çatdırılsalar da Mir Cəfər Pişəvərini xilas etmək olmur.[78][80][81] 1954–1957-ci illərdə Moskva Həmkarlar Hərəkatı Ali Məktəbində təhsil alıb.[82][83] 1957–1959-cu illərdə Bakı Ali Partiya Məktəbində dekan kimi işləyib.[4]
1959-cu ilin avqust ayında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri seçilib.[84][85] Bu vəzifəni 1979-cu ilin oktyabr ayınadək icra edib.[85]
1960-cı ildə Tudə Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin İcraiyyə Heyətinin üzvü seçilib. SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət heyətinin fərmanı ilə 60 illik münasibətilə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni ilə təltif edilib.[4]
Qulam Yəhya Danişian 1986-cı il avqustun 16-da Bakıda vəfat edib[86][87] və Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.[3]
1947-ci ildə rejissoru və ssenaristi Esfir Şub olan Arazın o tayında filmi çəkilib.[88] Film 1945–1946-cı illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Milli Hökuməti və ümumilikdə hökumət qurulana qədər baş vermiş proseslər haqqındadır.[88][89] Filmdə həm də Qulam Yəhyanın fədailərlə birlikdə keçirdiyi təlimlər, döyüş hazırlığı da göstərilib.[90]
2016-cı ildə "İranlı Mühacirlər Cəmiyyəti" İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə Qulam Yəhyanın 110 illik yubileyi qeyd olunub.[91]
Qulam Yəhya Danişian öz xatirələrini qələmə alıb.[92] Xatirələr kitabı 2006-cı ildə Bakıda çap olunub. 2021-ci ildə Səməd Niknam Qulam Yəhyanın ömür yolundan bəhs edən "Xatirələr" kitabını farscaya çevirərək çap etdirib.[4]
- ↑ 1 2 Yəhya, 2006. səh. 7
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 121
- ↑ 1 2 3 4 5 İsmayılov, Güləddin. "General Qulam Yəhya Daneşyani". Azərbaycan Ruznaməsi (az.). 2024-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "İnqilabçı, general və firqə rəhbərinin tərcümeyi halı". Azərbaycan Ruznaməsi (az.). 2024-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 3 Yəhya, 2006. səh. 9
- ↑ Balayev, 2018. səh. 12
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 13
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 18
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə (PDF) (az.). VII. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2008. 68. ISBN 9789952448481. 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-23.
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 160
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 90
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 22
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 65
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 36
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 27
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 32
- ↑ 1 2 Mərəndli, 2017. səh. 97
- ↑ 1 2 Həsənov, 2004. səh. 125
- ↑ 1 2 Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 60
- ↑ Vilayi, Mirrəhim. İran Azərbaycanında milli azadlıq hərəkatında demokratik mətbuatın rolu (1941-1946) (az.). Bakı. 1979. 25.
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 41
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 95
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 44
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 167
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 47
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 161
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 71
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 193
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Ərdəbili, Lütfəli. "İnqilabi hərəkatımızın silahlı qüvvələri" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ 1 2 3 Qasımlı, 2012. səh. 49
- ↑ 1 2 "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalqa müraciətində nə deyilirdi?". Aznews.az (az.). 2024-09-05. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Mahmud Pənahiyan - Pənahəli xanın kommunist törəməsi". xudaferin.eu (az.). 2020-05-04. 2024-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 213
- ↑ "Qulam Yəhyanın xatirələri". Xalq Cəbhəsi qəzeti. 2016-08-19. səh. 13. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 49
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 250
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 53-55
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 115
- ↑ "راه توده ـ غلام یحیی دانشیان تاریخ آذربایجان با نام او گره خورده". www.rahetudeh.com. İstifadə tarixi: 2025-02-07.
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 107
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 161
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 78
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 4 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 79
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Balayev, 2018. səh. 48
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 456
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 118
- ↑ 1 2 Rəhimli, 2009. səh. 119
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 48
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 88
- ↑ Tudə, Əli. "Azərbaycanın Baş naziri necə öldürüldü? - İllərlə gizli qalan həqiqətlər". kulis.az (az.). 2024-08-26. 2024-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Əbdüssəməd mirzə Kambəxş: "Qırmızı şahzadə"". reyting.az. 2020-04-22. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Yəhya, 2006. səh. 93
- ↑ Tudə XIX, 2021. səh. 12
- ↑ 1 2 Balayev, 2018. səh. 91
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 125
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 108
- ↑ 1 2 Sultanova, Sevda. "Cənubi Azərbaycandan bəhs edən 1947-ci il filmimiz". kulis.az (az.). 2018-01-27. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 72
- ↑ "Carçı TV | Arazın o tayında (1947)". carcitv.az (az.). 2022-11-15. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Əbülfət, İlhamə. "Qulam Yəhya Danişianın 110 illik yubileyi ilə bağlı tədbir keçirildi". Teleqraf.com (az.). 2016-10-12. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Balayev, 2018. səh. 15
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Bayramzadə, Səməd. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF) (az.). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 185. ISBN 9789952828535. 2022-03-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Fərzad, Şahruh. فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیهی تبریز تا مرگ پیشهوری: خاطراتی از شهود عینی به انضمام اسناد منتشر نشده / Azərbaycan Demokrat Firqəsi Təbrizin boşaldılmasından Pişəvərinin ölümünə qədər: Şahidlərin xatirələri, o cümlədən dərc olunmamış sənədlər (fars). Tehran: اوحدی. 2006. səh. 788. ISBN 9789648234404.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Qasımlı, Aydın. Güney Azərbaycan Türkləri son 100 ildə (PDF) (az.). Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı. 2012. səh. 202. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 9789952831283. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Tudə, Əli. Əli Tudə: Həyatım xatirələrim (PDF) (az.). XIX. Bakı: Azərbaycan Nəşriyyatı. 2021. səh. 320. 2023-06-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-20.
- Yəhya, Qulam. General Qulam Yəhya: Xatirələr (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2006. səh. 188.