Quba üsyanı (1806-1811)

Quba ruslar tərəfindən işğal olunduqdan sonra, Şeyxəli xan əvvəlcə rus komandanlığı ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün bəzi siyasi manevrlərə əl atsa da, ruslar ona inanmırdılar. Beləliklə, 1806-cı ildə Qubanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra, Şeyxəli xan rus komandanlığına qarşı açıq mübarizəyə keçdi.

1806-cı ilin sonlarından başlayaraq Şeyxəli xan ruslara qarşı açıq şəkildə çıxış etməyə başladı. O, geniş hərbi əməliyyatlara və partizan müharibəsinə hazırlaşmaq məqsədilə xanlıq əhalisini dağlara köçürməyə çalışırdı.

Şeyxəli xanın dağlara köçürməyi nəzərdə tutduğu dəstə yolda Qubalılardan ibarət əhali ilə birlikdə rus generalları Qlazenap və Lukaşovun qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındı. Xan öz dəstəsini mühasirədən çıxara bilsə də, mülki əhali geri qayıtmağa məcbur oldu.

1806-cı ilin sonlarında Şeyxəli xanın bu çətin vəziyyətindən istifadə edən şamaxılı Mustafa xan Şeyxəli xandan intiqam almaq məqsədilə Şamaxıdakı rus qoşunlarının köməyi ilə Quba xanlığının ərazisini işğal etməyə başladı. Ağır vəziyyətə düşən Şeyxəli xan müvəqqəti olaraq kürəkəni Abdulla bəyin yanına, Tabasarana çəkildi.

1807-ci ildə Şeyxəli xan rus hakimiyyət orqanlarının hədələrinə baxmayaraq, xanlıq ərazisindən vergilər toplamaqda və əhalidən maddi yardım almaqda davam edirdi. Bu, rusların Qubaya nəzarətinin formal olduğunu göstərirdi.

Rusların təhriki ilə Şamaxılı Mustafa xan 1807-ci ildə Quba şəhərindən 17 verstlik məsafədə yerləşən mahallara qənimət basqınları edərək sakinləri öz xanlığına köçürmüşdü. Buna cavab olaraq, Şeyxəli xan da 1808-ci ildə Şamaxıya hücum edərək, oranın bəzi yerlərini talan etdi.

1808-ci ilin oktyabrın 20-də Şeyxəli xanın iki dəstəsi müxtəlif yerlərdə Şamaxı və rus qoşunlarına qarşı hücumlar həyata keçirdi. Bu əməliyyatlarda xan xeyli sayda rus əsir götürməyə nail olsa da, bir neçə həftə sonra, noyabrın 24-də, Qudyalçaydan dörd verst aralıda yerləşən ərazidə Sevastopol alayının hissələri ilə baş tutan toqquşmada məğlub oldu.

Bu məğlubiyyət Şeyxəli xanı tərəfdarları ilə birlikdə dağlara çəkilməyə məcbur etdi. Hadisədən qəzəblənən şamaxılı Mustafa xan rus komandiri Tixonovski ilə birləşərək Qubaya doğru irəlilədi. Bu hadisənin ardınca bir sıra yerli bəylər, o cümlədən Məlik Hacı bəyin oğlu Məlik bəy, Şeyxəli xana xəyanət edərək rusların tərəfinə keçdi. Nəticədə, xan özünə sadiq qüvvələrlə Tabasarana getdi.

1810-cu ildə Quba əhalisi arasında ruslara qarşı olan münasibətin kəskinləşməsi fonunda kütləvi xalq üsyanı başladı. Üsyana şamaxılı Mustafa xanın nümayəndəsinin danışıqlar nəticəsində xanlığın Şeyxəli xana qaytarılmasını elan etməsi təkan verdi. Əhali ayağa qalxaraq Şeyxəli xanı Qubaya dəvət etdi. Şeyxəli xan yaranan əlverişli fürsətdən istifadə edərək, Quba şəhəri istisna olmaqla, xanlığın qalan ərazisində öz hakimiyyətini bərpa etdi. Həmin dövrdə Quba şəhərində yerləşən iki rus alayı üsyançılara qarşı çıxış etməyə cəsarət etmədi. Qüvvələrin bu cür səfərbərliyindən istifadə edən Şeyxəli xan rus hərbi qarnizonundan Quba şəhərini tərk etməyi tələb etdi. Rədd cavabı aldıqdan sonra isə Quba şəhərini mühasirəyə aldı.

Bu mühasirə rus komandanlığı üçün ciddi təhlükə yaratdı. Bakı komendantı general Repin Tormasova göndərdiyi məlumatda Quba şəhərinin təhlükə altında olmadığını qeyd etsə də, onu mühasirəyə alan üsyançıların şəhərlə hər cür əlaqəni kəsdiyini və orada yerləşən qoşunların yalnız avqust ayı üçün ərzaq ehtiyatına malik olduğunu bildirirdi. Bu, şəhərin uzun müddət mühasirəyə tab gətirə bilməyəcəyinin aydın göstəricisi idi. Mühasirə Quba və Dərbənd ətrafında vəziyyəti son dərəcə gərginləşdirmiş, rus komandanlığını qısa müddətdə böyük hərbi qüvvələri Qubaya cəlb etməyə məcbur etmişdi. Beləliklə, şəhərin mühasirəsi Şeyxəli xanın xalqın dəstəyi ilə hərbi-siyasi təzyiq yaratmaq cəhdinin kulminasiya nöqtəsi oldu.

1810-cu ilin avqustunda xalqın döyüş yardımına arxalanan keçmiş Quba xanı Şeyxəli xan rus qoşun komandiri Leviçkini Gilgil çayı yaxınlığında məğlubiyyətə uğratdı, ona köməyə gələn general Repini də geri oturtdu. Rus generalı Şeyxəli xanı tutub gətirən və ya öldürən adama 1500 çervon "mükafat" verəcəyini bildirsə də, istəyinə nail olmadı. Çünki Şeyxəli xanın qələbələrindən ruhlanan Quba əyalətinin əhalisi üsyana qalxmışdı. Yerli bəylərin çoxunun Rusiya tabeliyindən çıxıb Şeyxəli xana qoşulduğunu baş komandanlıq özü də etiraf edirdi.

Quba üsyanının başlıca qüvvəsi silaha qurşanmış kəndlilər idi. Silahlı kəndli üsyanı Şeyxəli xanın başçılıq etdiyi müqavimət hərəkatının dayağına çevrilmişdi. Şirvanlı Mustafa xan da Qubadakı xalq üsyanına yardım göstərirdi.

Quba üsyanı çar komandanlığını güzəştli yol tutmağa məcbur etdi. Rus komandanlığı üsyanın daha da genişlənməsindən qorxur, buna görə "Şeyxəli xanı Qubanın xanı kimi tanıyaraq, Qubanı ona mənsub olan ətraf kəndlər ilə (xanın) hakimliyinə verməyi və traktat ilə (Qarabağ, Şəki və Şirvanda olduğu kimi) onu Rusiya təbəəliyinə keçirməyi" təklif edirdi. Lakin çar hökuməti bu təklifə razılıq vermədi. Çar komandanlığı üsyanı yatırmaq üçün Gəncədən bir rota, Qarabağdan iki rota, Bakıdan bir rota rus piyadası, Şəkidən 1000 atlıdan və Şirvandan isə 100 atlıdan ibarət qoşun göndərdi. Baş komandan Quba üzərinə yürüşü polkovnik Lisaneviçə tapşırdı. O, belə işlər üzrə artıq bir sınanmış "mütəxəssis" kimi ad çıxarmışdı.

1810-cu ilin sentyabrın 20-də Beşbarmaq dağı yaxınlığında növbəti ciddi toqquşma baş verdi. Burada 200 nəfərə yaxın üsyançı rus əsgərlərinə atəş açdı. Yarım saat davam edən bu atışmada hər iki tərəfdən itkilər qeydə alındı. Döyüşün əsas şiddəti isə sentyabrın 23-də müşahidə olundu. Bu tarixdə Şeyxəli xanın min nəfərə qədər döyüşçüsü rus dəstələrinə iki dəfə ağır zərbə endirsə də, yalnız topçu qüvvələrinin müdaxiləsi nəticəsində üsyançılar geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Bu döyüş üsyançıların döyüş ruhunu əks etdirsə də, onların silahlanma (xüsusən də artilleriya) baxımından ruslardan geri qaldığını göstərirdi.

Üsyanı qəti şəkildə yatırmaq üçün general Tormasov tərəfindən polkovnik Lisaneviç təyin edildi. Lisaneviçin rəhbərliyi altında rus hərbi hissələri oktyabr ayında fəaliyyətə başladı. Oktyabrın 21-də Lisaneviç Qrız və Yuxarıbaş mahallarını üsyançılardan təmizlədiyini və Şeyxəli xanın Tabasarana, məhz Yersi kəndinə qaçdığını bildirdi.

Oktyabrın 25-də Lisaneviçin qoşunları Yersi kəndinə soxuldu və burada şiddətli, qanlı döyüş baş verdi. Rus mənbələri bu döyüşdə üsyançıların 100 nəfər itki verdiyini qeyd etsələr də, rus hərbçilərinin itkiləri haqqında məlumat verməkdən yayınırdılar. Lisaneviç altı gün kənddə qaldı; bu müddət ərzində kənd rus əsgərləri tərəfindən talan edildi. Yersi döyüşü, üsyanın yatırılmasında həlledici rol oynadı.

Üsyanı yatıran ruslar əyalət şurasını ləğv edərək Quba xanlığının varlığına son qoydular. İşğalçı məram güdən İran qoşunu mənəvi baxımdan bu çıxışlara "müttəfiq" olacaq durumda deyildi.

1810-cu il Quba üsyanı nəticəsində əhalinin sosial silki strukturunda müəyyən dəyişikliklər yaratmışdı. Quba bəylərinin əksəriyyəti rus qoşunlarına qarşı mübarizədə Şeyxəli xanın tərəfindən vuruşduğundan çar hökuməti tərəfindən ciddi təqiblərə məruz qaldılar. Onların bir hissəsi sürgünə göndərilmiş, digər bir qisminin isə mülkləri müsadirə edilmiş, hüquqları və imtiyazları məhdudlaşdırılmışdı.

• İbişov, Salman. Quba xanlığı: Əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2012. səh. 336. ISBN 9789952453430.
• Azərbaycan tarixi. XIX–XXI əsrin əvvəli. Bakı,2010.

• Şeyxəli xanın Quba xanlığını bərpa cəhdi (1811)