Qiraət

Ərəb dili lüğətlərində "qiraət" "oxumaq", "tələffüz etmək" mənalarında məsdər, "səsli və ya səssiz, nəğməli və yə nəğməsiz oxuma, tilavət etmə" mənalarında isə isimdir. "Qiraət"lə eyni kökdən gələn "quran" kəliməsi də məsdərdir.^[1] Quranda "qiraət" sözünə rast gəlinməsə də "tilafət" kəliməsindən bir-neçə dəfə istifadə olunmuşdur. Qiraət kökünün ismi-fəili olan "qari" (ərəb. قاري‎), "Quran tilavət edən" demək olub, mübtədi və müntəhi olmaqla iki yerə ayrılır. İfrad metodu ilə qiraət öyrənməyə başlayıb, eyni metodla üç imamın qiraətini mənimsəyən şəxsə "mübtədi", qiraətlərin əksəriyyətini və məşhur olanlarını oxuyub nəql edən şəxsə "müntəhi,^[2] dörd və ya beş qiraəti ifrad təriqi ilə bilənə isə "mütəvəssit" deyilmişdir. İlk dövrdə səhabələr arasında Qur’an qiraəti sahəsində geniş biliyə malik olanlar "qurra" adlandırılmışdır.

Qiraətlə eyni kökdən əmələ gəlmiş "muqri" (ərəb. مقريء‎) termini isə qiraətləri sağlam və fasiləsiz bir isnadla əldə etmiş bir ustaddan müşafəhə (ağızdan-ağıza) yolu ilə rəvayət edən qiraət alimini ifadə edir. Bu ifadə ilk dəfə, Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən Birinci Əqabə Beyətindən sonra Əvs və Xəzrəc qəbilələrinə Quran öyrətmək üçün təyin edilən Musab ibn Umeyr üçün istifadə edilmişdir.^[3]

Ərəb dilindəki "qiraət" sözünün əmələ gəldiyi kök, ərəb dilinə qohum dillər olan ivrit dilində (həmçinin Tövratda)^[4] və aram dilində də mövcuddur.^[5]

İslam elmi termini olaraq bu söz müxtəlif mənalarda şərh edilmişdir: Rəqib əl-İsfahaniyə görə qiraət, tərtildə hərf və kəlmələri bir-birinə qatmaqdır. Taşköprüzadəyə görə isə, mütəvatir ixtilaf vəchləri nöqteyi-nəzərindən Allah kəlamı olan Qurani-Kərimin nəzminin formalarından bəhs edən bir elm sahədir.^[6]

Quran qiraəti (oxunuşu) İslamın ilk illərindən başlayaraq inkişaf etmiş və xüsusi bir elm sahəsinə çevrilmişdir. Bu sahə Məhəmməd peyğəmbərin Quranı fərqli ləhcələrlə oxuma icazəsinə əsaslanaraq formalaşmışdır.

Quranın nazil olduğu dövrdə Məhəmməd peyğəmbər onu müxtəlif ləhcələrdə (ərəbcənin fərqli şivələrində) səhabələrinə öyrətmişdir. Səhabələrdən bəziləri qiraət sahəsində xüsusi qabiliyyətləri ilə seçilmiş və "qurra" (qiraət alimləri) adlandırılmışdır. Onların arasında Abdullah ibn Məsud, Übey ibn Kəab, Əbu Musa əl-Əşari və Zeyd ibn Sabit kimi məşhur səhabələr var idi.

Osman ibn Əffan dövründə İslam dünyasında qiraət fərqləri meydana çıxmağa başladı. Bunun qarşısını almaq üçün Osman, Zeyd ibn Sabitin rəhbərliyi ilə Quranın rəsmi mətnini yazdırdı və bu mətn üzərində birləşmək üçün müxtəlif bölgələrə göndərdi. Bu proses bəzi ləhcələrin unudulmasına səbəb olsa da, bəzi qiraət fərqləri saxlanıldı.

VIII–IX əsrlərdə İslam alimləri arasında Quranın oxunuş tərzlərini sistemləşdirmək üçün ciddi çalışmalar aparıldı. Bu dövrdə yeddi əsas qiraət imamı və onların raviləri məşhurlaşdı. Bu yeddi qiraət formasına üç qiraət də əlavə edilərək on qiraət meydana çıxmışdı. On qiraəti ilk dəfə sistemləşdirən və bu haqda "əl-Qayə fil-qiraətil-əşr" adlı əsər qələmə alan İbn Mehran ən-Nisaburi olmuşdur. Əndərəbi "Qiraətül-qurrail-mərufin bi-rəvayətir-rüvatil-məşhurin" adlı və Əbül-Əla əl-Həmədani, "Qayətül-ixtisarfil-qiraətil-əşr li-əimmətil-əmsar" adlı əsərləri ilə bu yolu təqib edərək, on qiraəti rəvayətləri və təriqləri ilə birlikdə tanıtmışlar. Ancaq bu sistem qiraət təhsilində qəbul olunmadı. Onluq təsnifini qiraət təhsilində bir təriq halına salan İbn əl-Cəzəri oldu. Onun "ən-Nəşr", "Tayyibətün-Nəşr" və "Təqribün-Nəşr" adlı əsərləri vasitəsilə qiraət tədrisində yeddi təriqinin yerini on təriq almışdır. Əvvəllər Misir, Osmanlı imperiyası və Orta Asiyanın bəzi yerlərinə yayılmış onluq sistem, Əndəlüsün ispanlar tərəfindən işğalından sonra (1492) bütün İslam aləminə yayılmışdır.^[6]

Qiraət sahəsində səhih termini ümumi olaraq iki mənada işlədilir. Birinci mənaya görə müttəsil və etibarlı sənədlə Məhəmməd peyğəmbərə gedib çatan, Osmanın çoxaltıb böyük şəhərlərə göndərdiyi müshəflərdən heç olmasa birinə uyğun gələn və bir vəcihlə də olsa ərəb dilinin qaydalarına uyğun olan qiraətlər alimlərin ittifaqı ilə səhihdir. Burada sənədin mütəvatir və ya məşhur olma zərurəti yoxdur.

Səhih teriminin istifadə olunduğu ikinci mənaya görə isə etibarlı müttəsil sənəd və ərəb dilinə uyğunluq şərtlərinə malik olduqları halda, Osmanın müshəflərinə uyğun gəlməyən qiraətlər də səhih hesab olunur. Ancaq müshəflərə uyğun olmadıqları üçün bu tip qiraətlərin oxunması icazəli hesab olunmamışdır.^[7]

Bu oxunuşlar Məhəmməd peyğəmbərin "yeddi hərf" qadağasının bir nəticədir. Məhəmməd peyğəmbərdən bu tip səhih qiraətlərin rəvayət olunduğu səhabələrə Osmanı, Əlini, Abdullah ibn Məsudu, Übeyy ibn Kəbi, Əbüd-Dərdanı, Zeyd ibn Sabiti və Əbu Musa əl-Əşari misal göstərmək olar. Mütəvatir və ya məşhur olan on qiraət ümumi olaraq səhih kateqoriyasına daxil olsa da, bu üç fundamental şərtə malik olmayan bir qiraət vəcihi yeddi və ya on qiraət imamlarından da gəlsə şaz olaraq qəbul edilir.^[8]

Səhihlik şərtlərindən ən az birinə malik olmayan qiraətlər şaz hesab olunur. Şaz qiraətlər namazlarda və ibadət məqsədi ilə oxunmaz.^[9] Ancaq bəzi fiqhi məsələlərin həllində və ərəb dilində sübut olaraq istifadə oluna bilər.^[10] On dörd qiraət imamlarından olan İbn Müheysinin, Yezidin, Həsən əl-Bəsrinin və Əməşin qiraətləri İslam alimləri tərəfindən şaz hesab olunmuşdur.

Mövzu (uydurma) qiraətlər heç bir əsli olmayan, uydurma sənədlə kimlərəsə nisbət olunan qiraətlərdir. Bu tip qiraətlərə Əbül-Fəzl Məhəmməd ibn Cəfər əl-Huzainin, Əbül-Qasım əl-Hüzəlinin və başqalarının topladığı qiraətlər daxildir. Bu tip qiraətlərdəki xətalara Fatir surəsinin 28-ci ayəsindəki "Allah" kəlamının oxunmasını misal göstərmək olar. Bu ayədəki "Allah" kəlamının fail edilərək, mərfu oxunması və bunun nəticəsində Allahın alimlərdən qorxduğunun ifadə edilməsi bu tip qiraətlərin ən bariz xətalarından biridir.^[11]

• Nafi (v. 169/785). Əbu Ruveym Nafi ibn Əbdürrəhman ibn Əbu Nueym əl-Leysi. Əslən isfahanlıdır, Mədinədə vəfat etmişdir. Nafinin raviləri bunlardır:

1. Qalun (v. 220/835). İsa ibn Mina. Mədinədə vəfat etmişdir.
2. Vərş (v. 197/812). Osman ibn Səid əl-Misri. Misirdə vəfat etmişdir.

• İbn Kəsir (v. 120/738). Abdullah ibn Kəsir. Tabiin nəslindəndir. Məkkədə vəfat etmişdir. İbn Kəsirin raviləri:

1. əl-Bəzzi (v. 250/864). Əhməd ibn Məhəmməd ibn Abdullah ibn Əbu Bəzzə.
2. Qunbul (v. 291/904). Məhəmməd ibn Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Xalid ibn Səid. Məkkədə vəfat etmişdir.

• Əbu Əmr (v. 154/771). Zeyyan ibn Əla ibn Əmmar əl-Məzini əl-Bəsri. Adının Yəhya olduğu da rəvayət edilmişdir. Kufədə vəfat etmişdir. Əbu Əmrin raviləri:

1. əd-Duri (v. 246/860). Əbu Əmr Həfs ibn Ömər ibn Əbdüləziz əd-Duri.
2. əs-Susi (v. 261/875). Əbu Şüeyb Saleh ibn Zeyyad ibn Abdullah əs-Susi.

• İbn Amir (v. 118/736). Abdullah ibn Amir əş-Şəmi əl-Yəhsubi. Vəlid ibn Əbdülməlik zamanında Dəməşqin qazısı olmuşdur. Tabiin nəslindəndir. Dəməşqdə vəfat etmişdir. İbn Amirin raviləri:

1. Hişam (v. 245/859). Hişam ibn Əmmar ibn Nuseyr əl-Qazi əd-Dəməşqi. Dəməşqdə vəfat etmişdir.
2. İbn Zəkvan (v. 242/856). Abdullah ibn Əhməd ibn Bəşir ibn Zəkvan əl-Qureyşi əd-Dəməşqi. Dəməşqdə vəfat etmişdir.

• Asim (v. 127/745). Asim ibn Əbun-Nücud. Künyəsi Əbu Bəkirdir. Tabiin nəslindəndir. Kufədə vəfat etmişdir. Asimin raviləri:

1. Şöbə (v. 193/809). Əbu Bəkr Şöbə ibn Əyyaş ibn Səlim əl-Kufi. Kufədə vəfat etmişdir.
2. Həfs (v. 180/796). Həfs ibn Süleyman ibn əl-Muğirə əl-Bəzzar əl-Kufi.

• Həmzə (v. 156/773). Həmzə ibn Həbib ibn Əmmarə əz-Zeyyat əl-Fərdi ət-Təmimi. Əbu Cəfərin xilafəti dövründə Hilvanda (İraq) vəfat etmişdir. Həmzənin raviləri:

1. Xələf (v. 229/844). Xələf ibn Hişam əl-Bəzzar. Bağdadda vəfat etmişdir.
2. Xəllad (v. 220/835). Xəllad ibn Xalid. Kufədə vəfat etmişdir. Xələf və Xəllad qiraəti imam Həmzədən Əbu İsa Süleym ibn İsa əl-Hənəfi vasitəsilə rəvayət etmişlər.

• əl-Kisai (v. 189/805). Əli ibn Həmzə. Xorasan səfəri zamanı Rey şəhərinin Rənbəviyə bölgəsində vəfat etmişdir. əl-Kisainin raviləri:

1. Əbül-Haris (v. 240/854). əl-Leys ibn Xalid əl-Bağdadi.
2. əd-Duri (v. 246/860). Əbu Əmr Həfs ibn Ömər ibn Əbdüləziz əd-Duri (Əd-Duri eyni zamanda Əbu Əmrin də birinci ravisidir).

Bu imamların qiraətləri "Qiraəti-Səba" (Yeddi qiraət) adlanır. Bu Yeddi qiraətə sonradan (etibarlı hesab edilən) üç qiraət də əlavə olunmuşdur. Bunların arasında ən populyarı Asim ibn Bəhdələnin (Qirati-Asim) qiraətidir.^[12]

• Əbu Cəfər (128–746). Yezid ibn əl-Qaqa əl-Məhzumi əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir. Əbu Cəfərin raviləri:

1. İbn Vərdan (160–776). Əbul-Haris İsa ibn Vərdan əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir.
2. İbn Cəmmaz (170–786). Əbür-Rabi Süleyman ibn Müslim ibn Cəmmaz əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir.

• Yaqub (v. 205/825). Əbu Məhəmməd Yaqub ibn İshaq ibn Zeyd əl-Hədrəmi əl-Bəsri. Bəsrədə vəfat etmişdir. Yaqubun raviləri:

1. Ruveys (238–852). Əbu Abdullah Məhəmməd ibn əl-Mütəvəkkil əl-Lului əl-Bəsri. Bəsrədə vəfat etmişdir.
2. Rəvh (234–848). Əbül-Həsən Rəvh ibn Əbdülmömin əl-Bəsri ən-Nəhvi.

• Xələf (v. 229/844). Əbu Məhəmməd Xələf ibn Hişam ibn Saleh əl-Bəzzar əl-Bağdadi. Xələfin raviləri:

1. İshaq (286–899). Əbu Yaqub İshaq ibn İbrahim ibn Osman əl-Vərraq əl-Mərvizi əl-Bağdadi.
2. İdris (292–904). Əbül-Həsən İdris ibn Əbdülkərim əl-Bağdadi əl-Həddad. Qurban bayramı günü vəfat etmişdir.^[13]

Yuxardakı on qiraət birlikdə "Qiraəti-Əşəra" (On qiraət) adlanır. Bu qiraətlər mütəvatir qiraətlər^[12] olub, dünyaya ən çox yayılmış qiraətlərdir.

• İbn Muheysin (v. 123/741). Raviləri Bəzzi (v. 250/864) və İbn Şənəbuzdur (v. 328/939).
• Yəhya əl-Yezidi (v. 202/812). Raviləri Süleyman ibn Həkəm (v. 235/850) və Əhməd ibn Fərəhdir (v. 303/916).
• Həsən əl-Bəsri (v. 110/728). Raviləri Şücə ibn Əbu Nəsr və (v. 190/806) və Duridir (v. 248/862).
• Əməş (v. 148/765). Raviləri Əbul-Abbas əl-Muttəvvii (v. 371/982) və Şənəbuzidir (v. 388/998).^[6]

Yuxardakı on dörd qiraət birlikdə "Qiraəti-Ərbəətə Əşər" (On dörd qiraət) adlanır.

Bu gün İslam dünyasında ən çox yayılan qiraət növü Asim qiraətidir (Həfs rəvayəti). Asim qiraətindən sonra ən çox yayılmış və aktif olaraq oxunan qiraətlərdən biri Əbu Əmr qiraətidir. Bu qiraət Somali, Sudan, Çad, Nigeriya və Mərkəzi Afrika ölkələrində oxunur. Bir digər qiraət də Nafi qiraətinin Vərş rəvayətidir. Vərş rəvayəti Əlcəzair, Tunis, Mərakeş, Mavritaniya, Qərbi Afrikada Seneqal, Mali, Nigeriya həmçinin Misir, Liviya və Çadda oxunur. Nafi qiraətinin Qalun rəvayəti isə Liviyada rəsmi qiraət olub, Tunisin böyük hissəsində oxunur.^[14] Digər qiraətlər isə daha çox elmi dairələrdə və xüsusi tədris müəssisələrində öyrənilir.

Qiraət imamlarının rəmzləri bunlardır:^[15]

1. Nafi (Mədinənin qiraət imamı) — ا (əlif):
2. İbn Kəsir (Məkkənin qiraət imamı) — د (dəl);
3. Əbu Əmr (Bəsrənin qiraət imamı) — ح (ha);
4. İbn Amir (Şamın qiraət imamı) — ك (kəf);
5. Asim ibn Bəhdələ (Kufənin qiraət imamı) — ن (nun);
6. Həmzə (Kufənin qiraət imamı) — ف (fə);
7. Əl-Kisai (Kufənin qiraət imamı) — ر (ra);
8. Əbu Cəfər (Mədinənin qiraət imamı) — جع (cin-ayn)
9. Xələf (Kufənin qiraət imamı) — خل (xa-ləm);
10. Yaqub əl-Hədrəmi (Bəsrənin qiraət imamı) — يع (yə-ayn).

"Yeddi qiraət"lə bağlı qələmə alınmış əsərlərin bəziləri bunlardır:

• İbn Mücahid, "Kitabus-səba" (Qahirə 1980);
• İbn Hələveyh, "əl-Huccə fil-qiraətis-səb" (Küveyt 1990, 1996);
• Dəni, "ət-Təysir fil-qiraətis-səb" (İstanbul 1930);
• İbn Şüreyh, "əl-Kafi fil-qiraətis-səb" (Beyrut 2000);
• Səfakusi, "Qəysun-nəf fil-qiraətis-səb" (Beyrut 1981);
• İbnül-Bəziş, "əl-İknə fil-qiraətis-səb" (Dəməşq 1983);
• Şatibi, "Xirzul-əmani və vəchut-təhani" (Qahirə 1876; Beyrut 1981; Tənta 1991).

"On qiraət"lə bağlı qələmə alınmış əsərlərin bəziləri bunlardır:

• İbn Mehran ən-Nisaburi, "əl-Qayə fil-qiraətil-əşr" (Riyad 1985, 1990);
• Mübarək ibn Həsən əş-Şəhrəzuri, "əl-Misbəhuz-zahir fil-qiraətil-əşril-bəvahir";
• Əbül-Əla əl-Həmədani, "Qayətül-ixtisarfil-qiraətil-əşr li-əimmətil-əmsar" (Ciddə 1994);
• İbnül-Vəcih,"əl-Kənz fil-qiraətil-əşr" (Beyrut 1998);
• İbn əl-Cəzəri, "ən-Nəşr fil-qiraətil-əşr" (Qahirə 1976).^[6]

1. ↑ İbn Mənzur. Lisənul-ərəb (ərəb). Beyrut. Hicri 1299-1308. "قرا" maddəsi.
2. ↑ İbn əl-Cəzəri. Müncidül-muqriin (ərəb). Beyrut. 1980. 3.
3. ↑ İbn əl-Cəzəri. Qayətun-Nihayə (ərəb). II. 299.
4. ↑ Hughes. Notes on Muhammadanism (ingilis). 14.
5. ↑ Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary of the Qur’ān (ingilis). 233.
6. ↑ ^{1 2 3 4} "القراءة". Archived from the original on 18 aprel 2025. İstifadə tarixi: 1 aprel 2025.
7. ↑ İbn əl-Cəzəri. Müncildül-muqriin (ərəb). Beyrut. 1980. 16–17.
8. ↑ İbn əl-Cəzəri. ən-Nəşr (ərəb). I. 9–10.
9. ↑ Zərkəşi. əl-Bürhan (ərəb). I. 332–333.
10. ↑ Süyuti. əl-İtqan (ərəb). I. 256.
11. ↑ İbn əl-Cəzəri. ən-Nəşr (ərəb). I. 16.
12. ↑ ^{1 2} Əbu Hənifə Numan İbn Sabit, Tərcümə və şərh edən: Fizuli Hüsiyev. əl-Fiqhul-Əkbər (az.). Bakı: İpəkyolu Nəşriyyatı. 2014. 28. ISBN 978-9952-8221-7-5..
13. ↑ "10 kiraat imamlari ve ravileri". Archived from the original on 28 may 2025. İstifadə tarixi: 1 aprel 2025.
14. ↑ "Dünya Çapında Günümüzde Okunan Kur'an Kıraatleri". Archived from the original on 1 aprel 2025. İstifadə tarixi: 1 aprel 2025.
15. ↑ Mürsəlov, Mirniyaz. "On qiraət imamı və onların raviləri", BDU İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi (PDF) (az.). 2010.

• Həsən əl-Bəsri
• Əməş
• İbn Müheysin
• Yəhya əl-Yezidi
• On qiraət
• Yeddi qari