Yunan mifologiyasında Qello (q.yun. Γελλώ) — qadın cinsi iblis və ya ruh. Qello, nəsil artımına mane olmaqla sonsuzluğa, düşük və körpə ölümlərinə səbəb olur.[1]Bizans dövründə qelloudes (q.yun. γελλούδες) ayrıca bir varlıq növü kimi qəbul edilirdi. Qelloudes tərəfindən cin tutulduğuna inanılan qadınlar məhkəməyə verilə və ya ekzorsizm (cin çıxarma) mərasiminə məruz qala bilərdi.[2]
| Qello | |
|---|---|
| q.yun. Γελλώ | |
| Mifologiya | yunan mifologiyası |
| Tipi | cadugər |
| Yunanca adı | Gello |
| Cinsi | qadın |
| Funksiyaları | uşaq oğurluğu |
Qello adının qədim Mesopotamiya iblisi Gallû (xəstəlik və ölüm gətirdiyinə inanılan iblis) sözündən gəldiyi güman edilir. Bu nəzəriyyə Karl Frenk (1881–1945) tərəfindən irəli sürülmüş və Martin Liçfild Vest, Valter Burkert və digər alimlər tərəfindən dəstəklənmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bu adı qoul (ghoul) sözü ilə əlaqələndirirlər.[3]
Yunan xalq etimologiyası isə gel- kökünü “gülmək, qəhqəhə çəkmək” mənasında izah edir.[4] Bu, Qellonun üzü büzüşdürərək qrimasa etməsi və ya Qorqon kimi qorxunc təbəssümə sahib olması ilə əlaqələndirilir.[5][6]Barb adlı alim isə bu cür iblisləri doğum prosesinə mənfi təsir edən qüvvələrlə əlaqələndirmişdir. Bu cür iblislər çox vaxt dənizlə əlaqələndirilir və demonologiyada Abızu adlı varlıqla eyniləşdirilir. Abızu sözünün mənşəyi "çuxur, dərinlik" mənasına gələn abyssos sözünə gedib çıxır.
Qədim əfsanəyə görə, Qello gənc yaşında bakirə ikən ölmüş və ruh kimi geri qayıdaraq digər qadınların uşaqlarına zərər verməyə başlamışdır. Bu mif ilk dəfə II əsr yazıçısı Zenobius tərəfindən bir atalar sözünün izahı olaraq qeyd olunub. Sappho da öz şeirlərində Qello haqqında bəhs etdiyinə görə, onun adının ən azı e.ə. VI əsrdən qorxulu bir varlıq kimi tanındığı ehtimal edilir.[7]
İsixi (V-VI əsr), Qellonu eydolon (ruh) kimi təsvir edərək, onun həm bakirə qızlara, həm də yenidoğulmuş körpələrə hücum etdiyini qeyd etmişdir.[8] Orta əsrlərdən etibarən, Qello tez-tez Lamia və Mormo ilə eyniləşdirilmişdir. Qədim Yunan mifologiyasında onların hər biri başlanğıcda fərdi qadın obrazı olmuşdur. Lakin zamanla onların hər biri bütün qorxunc iblis ruhlarını təmsil edən ümumi demonoloji varlıqlara çevrilmişdir.[9]
Orta əsrlərdə Qello artıq fərdi varlıq deyil, bütöv bir iblis sinfi kimi qəbul edilirdi. Artıq onun çoxluq forması olan "qelloudes" (yun. γελλούδες) sözü meydana çıxmışdır.[10] Bizans dövrünün məşhur ilahiyyatçılarından biri olan İoann Dəməşqi (VII-VIII əsrlər) "peri Stryggōn" ("Striqalar haqqında") adlı traktatında gelloudes haqqında bəhs etmişdir. O, bu varlıqları "strinqai" (yun. στρίγγαι, Στρῦγγαι) və ya cadugərlər ilə eyniləşdirmişdir.
Bu inanca görə Qelloudes gecələr uçaraq hərəkət edir, evə pəncərədən və ya qapıdan maneəsiz daxil ola bilirlər, yenidoğulmuş körpələri boğaraq öldürürlər. XI əsrin məşhur filosofu Mixail Psellos da gelloudes və strinqai anlayışlarının eyni şey olduğunu yazır. Psellosun qeydlərinə görə Qello yalnız körpələri deyil, hamilə qadınları və bətnindəki dölü də öldürürdü. Qello tərəfindən lənətlənmiş və ölməkdə olan körpələrə "Qillobrota" (yun. Γιλλόβρωτα) deyilirdi.[11]
Bizans dövründə bəzən qadınlar Qello olduqları iddiası ilə ittiham olunurdular. IX əsr yazıçısı İqnatiosun yazdığı "Tarasiosun həyatı" adlı əsərdə, iki qadının qelloudes kimi ittiham olunduğu bir məhkəmə hadisəsi təsvir edilir. Onların işinə Konstantinopol patriarxının atası baxmış və qadınları günahsız elan etmişdir.[12] XVII əsrdə ilahiyyatçı Jan-Batist Kotelye Nomokanon adlı kitabında gelloudes və uşaq qatilləri üçün fərqli cəza tədbirləri təklif etmişdir. Buna baxmayaraq, Mixail Psellos insanın iblisə çevrilə bilməyəcəyini irəli sürmüş və belə bir günah üçün xüsusi tövbəyə ehtiyac olmadığını bildirmişdir.[13]Pravoslav Kilsəsinin rəsmi mövqeyi isə bu cür varlıqların real olmadığı istiqamətində idi. Beləliklə, Qello mifologiyası əsrlər boyu dəyişmiş, tək bir demon obrazından bütöv bir qorxunc varlıqlar sinfinə çevrilmişdir. Bizans dövründə isə o, strinqalar və cadugərlərlə eyniləşdirilmiş və kilsə tərəfindən xurafat hesab olunmuşdur.[14]
Qello şeytan çıxarma mərasimində, Məryəm və "Ataların 318 müqəddəsi" ilə yanaşı, adı çəkilən müqəddəslərin sayı 36-dan az olmamışdır və sonunda "bütün müqəddəslər" də xatırlanmışdır.[15] Bəzi dualar müqəddəslərdən kömək diləməkdən çox, onları əmr etməyə və ya məcbur etməyə cəhd edən sehrli dualara bənzəyirdi. Şeytan çıxarma ayinləri vurğulayırdı ki, xristian ailələri müstəsna qorunma haqq edir. Qello XX əsrə qədər şeytan çıxarma dualarında adı çəkilməyə davam etmişdir.[16] Qədim kilsə qan içində baş verən doğuşları murdar hesab edirdi və yeni doğulmuş körpə bir neçə gün gözləmədən vəftiz oluna bilməzdi, anası isə cəmiyyətə daha uzun müddət qayıda bilməzdi. Bu müddətdə, uşağın doğuşdan sonra ana təsir dairəsində olduğu üçün daha çox təhlükə altında olduğuna inanılırdı, çünki ana, qan axtaran qadın cinləri cəlb edə bilərdi. Müqəddəslər Sisinnios və Sisinodorun bacısı Melitenanın hekayəsində, uşaq yalnız "kişilərin əlinə qaytarıldıqdan" sonra təhlükədən xilas olur. Bir versiyada, qello uşağı udur və kişi müqəddəslər onu məcbur edib diri-diri qaytarmalı olurlar.[17] Bu dövr — qaytarılmaq və yenidən həyata qovuşmaq — vəftiz kimi ayinlərdə simvolik olaraq əks oluna bilərdi, çünki vəftiz uşağın anasının qello cəlb edən qanının ləkəsindən ayrılmasını ifadə edirdi.[18]
- ↑ Johnston, Sarah Iles. Restless Dead. University of California Press. 3 May 1999. ISBN 9780520217072.
- ↑ West, M. L. The East Face of Helicon : West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth: West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth (ingilis). Clarendon Press. 1997-10-23. ISBN 978-0-19-159104-4.
- ↑ Michael Psellos, Philosophica minora, O'Meara, D., ed. (1989), vol. 1, p. 164, lines 1–20, cited by Hartnup, (2004). səh. 149
- ↑ Ingemark, Camilla Asplund, redaktorThe Prodromus of Nicolaus Steno's Dissertation, 2013, ISBN 9780472752027, 2021-07-07 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2018-02-04, p. 224, note 1
- ↑ Bleeker, Claas Jouco; Widengren, Geo. Historia Religionum, Volume 1 Religions of the Past (ingilis). BRILL. 1988. ISBN 978-90-04-08928-0.
- ↑ Burkert, Walter. The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age (ingilis). Harvard University Press. 1995. ISBN 978-0-674-64364-2.
- ↑ Sarah Iles Johnston. Restless Dead: Encounters between the Living and the Dead in Ancient Greece. University of California Press. 2 August 2013. səh. 166. ISBN 978-0-520-92231-0. OCLC 1058055762.
- ↑ John of Damascus, Peri strygnōn I, p. 143 (περί Στρυγγῶν), Migne ed., Patrologia Graeca xciv, p. 1604, quoted in translation, and cited in Lawson, (1910). səh. 178, 181
- ↑ Hesychius (of Alexandria). Alberti, Johann; Schmidt, Moritz; Menge, Rudolf (redaktorlar ). Hesychios: Hesychii alexandrini Lexicon post Ioannem Albertum. 1. sumptibus F. Maukii. 1858. səh. 421. 2021-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-28.
Γελ(λ)ώ : είδωλον Ἔμπούσης το τών ἀώρων, τών παρθένων
- ↑ Psellos in Leo Allatios, De Graecorum hodie quorundam opinationibus epistola (1643), § 3, cited by Johnston, (1995). səh. 366: "The Byzantine scholar Michael Psellus reports that in his day, Gello was credited with killing pregnant women and/or their fetuses as well as infants (ap. Leo Ailatius.. ".
- ↑ Magdalino, Paul. The Occult Sciences in Byzantium. La Pomme d'or. 2006. ISBN 9789548446020.
- ↑ John of Damascus, I, p. 473, in Migne, Patrologia Graeca, p. 1604. Cited by Lawson, (1910). səh. 144, 181
- ↑ Johnston, Sarah Iles (1997), "Corinthian Medea and the Cult of Hera Akraia," in Medea: Essays on Medea in Myth, Literature, Philosophy, and Art, Princeton University Press, p. 58.
- ↑ Leo Allatius, De opinationibus, III, p. 116, cited by Hartnup, (2004). səh. 158–159
- ↑ Leo Allatius, De opinationibus, II, p. 115, quoted in translation by Hartnup, (2004). səh. 159, 149
- ↑ Krueger, Derek. Byzantine Christianity (ingilis). Fortress Press. 2010-01-01. ISBN 978-1-4514-0656-6.
- ↑ Ingemark, Camilla Asplund; Ingemark, Dominic, Verheyk, Hendrik (redaktor), "More than Scapegoating: the Therapeutic Potential of Stories of Child-Killing Demons in Ancient Greece and Rome", Therapeutic Uses of Storytelling, Nordic Academic Press, 2013, 76–77, ISBN 978-91-87351-15-0, 2021-07-07 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2018-02-04
- ↑ Cyranides 2.40.35–38, cited by Ingemark, Ingemark, (2013). səh. 76
- Bane, Theresa. Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures. Jefferson, North Carolina: McFarland. 2014. ISBN 978-0-7864-8894-0. OCLC 774276733. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-28.
- Barb, A.A. "Antaura. The Mermaid and the Devil's Grandmother: A Lecture". Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 29. 1966: 1–23. doi:10.2307/750706. JSTOR 750706.
- Barnstone, Willis. Of Gello Who Died Young, Whose Ghost Haunts Little Children. Shambhala Publications. 2009. 20, 181. ISBN 978-0-8348-2200-9. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-27.; also Ancient Greek Lyrics Arxivləşdirilib 2021-07-07 at the Wayback Machine (2010), Indiana University, pp. 50, 317.
- Björklund, Heta. Protecting Against Child-Killing Demons: Uterus Amulets in the Late Antique and Byzantine Magical World (PDF) (Tezis). University of Helsinki. 2017. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-02-09.
- Greenfield, Richard P.H. Traditions of Belief in Late Byzantine Demonology. Amsterdam: Adolf M. Hakkert. 1988. 182ff. ISBN 9789025609627. OCLC 22634644. İstifadə tarixi: 2018-02-09.
- Greenfield, Richard P.H. "Saint Sisinnios, the Archangel Michael and the Female Demon Gylou: the Typology of the Greek Literary Stories". Βυζαντινά Byzantina. 1989: 83–142.
- Hartnup, Karen. On the Beliefs of the Greeks: Leo Allatios and Popular Orthodoxy. Brill. 2004. ISBN 978-90-04-13180-4. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-11. Chapters 4–6.
- Johnston, Sarah Iles. Defining the Dreadful: Remarks on the Greek Child-Killing Demon // Meyer, Marvin W.; Mirecki, Paul Allan (redaktorlar ). Ancient Magic and Ritual Power. 1995. 361–387. doi:10.1163/9789004283817_019. ISBN 978-90-04-10406-8. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-28. ISBN 9-789-0041-0406-8
- Johnston, Sarah Iles. Restless Dead: Encounters Between the Living and the Dead in Ancient Greece. Univ of California Press. 2013. səh. 174. ISBN 978-0-520-28018-2. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-27. ISBN 9-780-5202-8018-2
- Lawson, John Cuthbert. The Poetry of Criticism: Horace, Epistles II and Ars Poetica. Cambridge University Press. 1910. 176–179.
- Naveh, Joseph; Shaked, Shaul. Amulets and Magic Bowls: Aramaic Incantations of Late Antiquity. Jerusalem: Magnes Press. 1985. 104–122, 189–197. ISBN 978-965-223-531-2. 2019-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-27.
- Perdrizet, Paul, Negotium Perambulans in Tenebris, études de démonologie gréco-orientale, Lib. Istra, 1922
- Spier, Jeffrey. "Medieval Byzantine Magical Amulets and Their Tradition" (PDF). Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 56. 1993: 25–62. doi:10.2307/751363. JSTOR 751363. 2009-08-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF).